Jahonda sport turlari juda ko’p, ularni sanab, oxiriga etib bo’lmaydi. Mazkur maqola judayam mashxur bolgan sport turlaridan biri hisoblangan kriken sport turiga qaratilgan. Bu yerda kriketning tarixi va rivojlanish bosqichlarini yoritib berishga harakat qilingan.
Kalit so’zlar: kriket, hujumchi, raqib, sport o’yinlari, o’yin, tayoqcha, darbozabon.
В мире очень много видов спорта, их сложно посчитать и дойти до конца списка. Данная статья посвящается одному из известных видов спорта — крикету. Мы попытались здесь рассмотреть историю и этапы развития этого вида спорта.
Ключевые слова: крикет, нападающий, соперник, спортивные игры, палочка, вратарь.
Kriket Angliya janubi — sharqida paydo bo'lgan deb hisoblanadi. Qirol Eduard I ning tarixiy yilnomalarida kriketga o'xshash o'yin tez -tez tilga olinadi, XIII asrda Kent grafligi aholisining o’zligi ko'ngil ochishgan. Bu joylarda past o't o'sadigan ko'p miqdorda qo'y yaylovlari bo’lgan. Birinchi o’yinchilarchilar cho'pon tayoqchalari bilan qo'yning yungli to'pini o'rab olishgan.
Kriket haqidagi birinchi tarixiy ma'lumotlar 1300 yilga to'g'ri keladi. Shahzoda Eduard davrining yilnomalarida «krig» o'yiniga sarflangan mablag' ko'rsatilgan.
XVI asrga qadar kriket haqida eslatmalar epizodik edi, lekin ba'zida ular orasida mashhur shaxslar tilga olinadi. Ma'lum bo'lishicha, Oliver Kromvel yoshligida kriketni juda yaxshi ko'rar edi.
«Kriket» so'zi «crik» so'zidan kelib chiqishi mumkin — egri cho'pon tayog'i shunday nomlangan. Yaylovga olib boradigan darvoza u bilan qulflab qo'yilardi. Kriketni asosan yosh dehqonlar o'ynagan va bu o'yin 17 — asrda Angliyada keng tarqalganidan oldin ham kontinental Evropada tan olinganligi aytiladi.
Kriket xuddi tuman yoki monarxiya singari Angliyaning ramziga aylandi. Yuqori jamiyatdagi janoblar o'ynashni afzal ko'rgan o'yin har doim oddiy odamlar orasida mashhur bo'lgan. Ammo rasmiy kriket klublari har doim faqat taniqli odamlardan iborat bo'lgan. Shuning uchun kriket klubiga a'zo bo'lish aristokratning o'ziga xos belgisi edi. Bugungi kunga qadar dunyoning eng yaxshi kriket klublariga a'zo bo'lish uchun navbat bir yildan ko'proq davom etishi mumkin.
60 — yillarning boshlarida Gambldon shahrida, Xempshir grafligida birinchi kriket klubi tashkil etildi. Bu graflik jamoasi 25 yildan buyon mamlakatning eng kuchli klubi hisoblangan. Hech kim Gampshirliklarga o'xshab to'pni birdaniga qattiq urish va uloqtirishni bilmas edi.
Ko'p o'tmay, ingliz kriketining markazi Londonga ko'chib o'tdi: Dorset maydonlarida, Tomas Lord o'yin uchun kort ochdi. Xuddi shu joyda hozirgi kunda, Britaniya poytaxtida, Lord’s kriket stadioni, uning zamonaviy ko'rinishidagi kriket beshigi turibdi.
Keyinchalik bu yerda Marylebone Cricket Club (MCC) ochildi. Ko'p o'tmay, u mamlakatning eng qudratli klubiga aylandi, uning bosimi ostida qoidalar o'zgartirildi va shuning uchun hozirda jahon kriketining yetakchilari joylashgan.
O'tgan asrning boshlarida kriket qisqa vaqt ichida Olimpiya o'yinlari dasturiga kiritilgan, biroq raqobat yo'qligi sababli bu sport turi chiqarib tashlangan.
Dastlab, kriket faqat bolalar o'yini hisoblanardi, lekin vaqt o'tishi bilan u ingliz an'analarining ajralmas qismi bo'lgan o'yin -kulgiga aylandi. Haqiqiy mashhurlik kriketga 18 — asrda, o'yin qoidalari rasman o'rnatilgandan va mustahkamlanganidan keyin keldi. Shu bilan birga, professional kriket klublari paydo bo'la boshladi.
1990 yilda kriket Olimpiya o'yinlari ro'yxatiga kiritildi. Biroq, o'sha paytda unchalik taniqli bo'lmagan o'yin tomoshabinlarning qalbini zabt etmadi va kriket tez orada Olimpiya dasturidan chiqarib tashlandi.
20 — asrning boshidan boshlab kriket nafaqat Angliyada, balki Yevropaning boshqa mamlakatlarida, Afrikada va hatto Avstraliyada mashhur bo'ldi.
Britaniya imperiyasining kuchi oshishi bilan kriket butun dunyoga tarqaldi. Shuning uchun, agar biz 2003 yilgi jahon chempionati ishtirokchilariga nazar tashlasak, ishtirokchi mamlakatlar ro'yxati, bundan mustasno, «quyosh hech qachon botmaydigan» imperiyaning sobiq koloniyalarini ifodalaydi. Kriket Avstraliyada (jahon chempioni), Yangi Zelandiyada, Hindistonda, Pokistonda, Bangladeshda, Shri -Lankada, Janubiy Afrikada, Namibiyada, Zimbabveda, Keniyada, Kanadada va G'arbiy Hindistonda (Karib dengizi jamoasi) eng rivojlangan va mashhur.
Kriket o'yinlari bir necha kun davom etishi mumkin va ko'pincha maydonda hech narsa bo'lmagandek tuyuladi va o'yinchilar shunchaki jim turishadi va atrofga qarashadi. Ko'pincha chiziqlar orasida bir necha daqiqa vaqt ketishi mumkin. Shuning uchun muxlislar stadionga sayohatga juda jiddiy yondashib, oziq -ovqat va ichimliklar savatini yig'ib olishadi.
Angliyada kriket muxlisi bo'lish obro'li va ko'pincha boy kompaniyalarning stadionda o'z o’rindiqlari bor. Garchi, bu erda aytilganidek, o'yinlar paytida bunday o’rindiqlarda muhim masalalar asosan hal qilinadi va maydonda bo'layotgan voqealar shunchaki fon hisoblanadi.
Kriket o'tloqli maydonda o'ynaladi. Umumiy maydonning shakli unchalik muhim emas, odatda butun maydonning radiusi taxminan 130–150 metrni tashkil qiladi. O'yinning asosiy harakati maydonning o'rtasida joylashgan bo'lib, uning uzunligi 22 yard yoki 20,12 metr, kengligi esa 3 metrga yaqin. Maydontning har ikki tomonida darvozalarga o'xshash — ikkita eshik bilan ketma -ket tizilgan uchta panjaradan tashkil topgan xarilar o'rnatilgan. Darvoza balandligi 67,5 sm, kengligi esa — 20 sm.
Kriketda har biri 11 ta o'yinchidan iborat ikkita jamoa o'ynaydi, ulardan 4–5 tasi uzatuvchi (bowler) va 5–6 tasi uruvchi (betsmen). Yana bir muhim ishtirokchi bu — darvozabon (wiсket-keeper).
O'yin quyidagi tarzda o'tkaziladi. Oshiruvchi to'pni darvozaga tashlab, uni sindirmoqchi bo'ladi. O'z navbatida, uruvchi jamoa raqibi bunga yo'l qo'ymasligi va to'pni o'z vaqtida yarasa bilan urishi kerak. Agar to’p oshirishga zarba berilsa, darvozabon o'yin maydonchasining narigi tomoniga yugurishi kerak, shu vaqtda jamoaning boshqa qarama -qarshisidagi o'yinchisi uning o'rnini egallashi kerak. To'liq yugurib o’tishi uchun — pozitsiyalarni o'zgartirish, olib qo’yish — jamoaga bir ochko beradi.
To'p o'ynamaydigan raqib ishtirokchilari o'yin maydonchasi bo'ylab tarqalgan. Ularning vazifasi — to'pni ushlab, uni yana o'yinga kiritish. Agar to'p ushlangan va o'yin tugagunga qadar to’p qaytarilgan bo'lsa, yugurish mag’lub hisoblanadi va darvozabon o'yindan chetga chiqadi. Shuningdek, zarba beruvchini yo'q qilish, agar tepilgan to'p havoda ushlangan bo'lsa yoki xizmatga umuman zarba berilmagan bo'lsa, sodir bo'ladi.
Har bir o'yin o'z ichiga ikki bosqichni — immingni oladi. Jamoalar 10 ta o'yinchini mag’lubiyatga uchratgandan so'ng joylarni almashtiradilar. Kriket o'yini bir necha kun davom etishi mumkin, chunki jamoalar uzoq vaqt davomida hujum taktikasi va mudofaa strategiyasini ishlab chiqishgan.
Kriketning tabiati shundan iboratki, ikki kundan besh kungacha davom etadigan o'yin (test o'yini deb ataladi) durang bilan yakunlanishi mumkin. Faqat turli mamlakatlarning milliy terma jamoalari ishtirokidagi besh kunlik o'yinlarda har bir jamoaga xizmat ko'rsatish va zarba berish uchun ikkita imkoniyat beriladi (ikkita inning — darvozaga ikki zarba). Graflik terma jamoalari kurash olib boradigan Angliya chempionatida uchrashuvlar to'rt kun davom etadi.
Kriket katta oval maydonda o'ynaladi, lekin eng muhim voqealar markazda, maydon yoki viket deb nomlangan maxsus tayyorlangan bo'lakda bo'lib o'tadi. Bu uzunligi 20 metr va kengligi uch metr bo'lgan to'rtburchak shakldagi maydondir.
Yo'lning qarama -qarshi uchlarida balandligi 71 sm va jami 22 sm bo'lgan ustunlardan tashkil topgan eshiklar bor. Batsmenning vazifasi — darbozani oshiruvchining zarbalaridan himoya qilish.
Bowlingchilar ikki turga bo'linadi: fastbowler (otish kuchiga garov o'ynaydigan o'yinchi) va spinner (to'pni aylantirib raqibini yiqituvchi).
Kriket to'pi po’kak qopqoqdan qilingan va qizil teri bilan qoplangan. Teri qismlari o'rtada bir -biriga tikilgan va to'pning biroz chiqib turgan qismi «chok» deb ataladi, bu to'pga xizmat ko'rsatish texnikasi uchun juda muhimdir.
Bowler to'pni aynan shu chok bilan erga tegishi uchun uloqtirishga harakat qiladi, bu uning traektoriyasini o'zgartiradi va unga zarbachining unga munosabat bildirishi qiyinroq bo'ladi.
Uchrashuv sardorlarning tanga tashlashi va qaysi jamoaga birinchi bo'lib to’p uzatishi va qaysi biri zarba berishini hal qilish bilan boshlanadi. Bundan tashqari, sardor o'z tanlovini ob -havo sharoitidan, maydonning holati va jamoaning jismoniy formasidan kelib chiqadi.
Ketma-ket oltita uzatishdan keyin (over deyiladi), qarshi uruvchi qarama-qarshi darvozani himoya qilish uchun harakat qiladi. Shunday qilib, butun o'yin davom etadi.
Kriket juda oddiy o'yin bo'lib tuyuladi, ammo ko'p asrlik an'analarning saqlanib qolishi tufayli o'yinda juda ko'p nozikliklar va nuanslar mavjud bo'lib, ularning tavsifi «kriket qoidalari to'plami» deb nomlangan katta hajmga ega. "
Kriketning eng muhim «qonuni», bu uning buzilishi hisoblanadi va jiddiy jazo beriladi, bu holat quyidagi ko'chirmada keltirilgan: «O'yinchilar sharafga to'la va yuqori urf -odatlarga rioya qilishlari kerak, agar sudya buni sezmay qolgan bo'lsa ham, qoidalarni buzish haqida xabar bermaslik odobsizlik hisoblanadi».
Demak, xulosa qilib aytadigan bo’lsak, kriket juda mashxur sport turlaridan biri hisoblanadi. Ommaviyligi jihatdan futboldan keyingi ikkinchi o‘rinda turuvchi va bugungi kunga kelib jahonning 4 milliarddan ortiq aholisi kriketning ashaddiy muxlislari ekanligi Xalqaro kriket kengashi tomonidan rasman tasdiqlangan. Kriket o‘yinlari xalqaro kriket kengashi tomonidan nazorat qilinadi va boshqariladi.
Adabiyot:
- https://uza.uz/uz/posts/kriket-sport-turining-ozbekistonga-kirib-kelishi-va-rivozhlanish-tarixini-bilasizmi_255912
- Tim T. Sports, history and culture. Sport and politics: From Thatcher to Cameron — Who will be next? — 2015. — Р. 4–5.
3. Edward Grayson, Corinthians FC and Cricketers and Towards a New Sporting Era — History book, October 2, 1996
