Мақалада фэнтези жанрының шебер жазушысы — Рүстем Сауытбайдың шығармашылығы аналогиялық концепциялар арқылы жан-жақты қарастырылды. Сонымен қатар, прогрессивті идеялар негізінде автордың көркем туындысына жоғары баға берілді.
Кілт сөздер: фэнтези, субстанция, миф, экзистенция, фольклор.
В статье подробно рассмотрено творчество мастера жанра фэнтези-Рустема Сауытбая. Кроме того, на основе прогрессивных идей была дана высокая оценка художественному творчеству автора.
Ключевые слова: фэнтези, субстанция, миф, экзистенция, фольклор.
Шаһдат автордың көпке ұсынған шығармасы — көмбесі әлі ашылмаған теңіз қазынасы сияқты. Фэнтези жанрында латиф (әсем) қалам тербеп, утопия мұхитының орасан дауылын бастан кешкен қайсар автордың — «Шоко әлем» атты тылсым туындысы зүбәржат тастармен көмкерілген алтын сандық десек еш қателеспеспіз. Асыл сөздің қадірін ұғып, нақышынан (әшекейінен деген мағынада) мәтін кестелеген шебер автордың жұмысы — әдебиет жәрмеңкесін таңқалдырары сөзсіз. Бұған әдебиет майданының сардарбектері куә болары айдан анық. Назыры (Мысалы), фэнтези әлеміне жиі саяхат жасап жүрген рауа (жарқын жүзді) жазушыларымыз да — автордың рағна (көркем) шығармасына зор баға береді. Зайырында, Рүстем Сауытбай ағамыздың жұртты тамсандырған ғажайыпқа толы «Шоко әлем» кітабы — көпшілік жүрегінен жылы орын тауып, мағшұқ (сүйікті) туындыға айналып үлгергенін мойындауымыз қажет. Ғайыш (өмір) мектебінің риторикалық сұрақтарын шығарма фабуласына жауһар сыйдыра біліп, жауабын кейіпкер тіліне салған автордың сырлы кітабы — тәрбие мен білімнің субстанциясы іспетті. Білімнің бұл қайнар бұлағынан әлі талай оқырман ауыз тиіп, шөлің қандырары сөзсіз. Оған дейін автордың қиял лабиринтін зерттеп, жауабын іздеген мына біздерге аналогиялық талдауымыздың парагдигмасын (үлгісін) таныстыруға рұқсат етсеңіздер:
Фэнтези — қиял мен білімнің тоғысқан жері. Орта ғасырларда фэнтезидің топырағын тұмар қылып тағып, әдебиет ұрысында аруағын шақырған жауынгер жазушылар аз болмады. Ұлы жазушылардың даңқты есімін парақтап өтсек: Джон Рональд Руэл Толкин, Джоан Роулиң, Льюис Кэрролл сынды жазушылардың — біздің санамыздағы биік тұлғалар екенін сезінеміз. Ғасырлар керуенінде бұндай жазушылар қайталанып туылмастай көрінер. Бірақ сіздерге өтірік, біздерге шын — олардың ізбасарлары қазақ әдебиетінде де бар. Мәселен, белгілі фэнтезист-жазушы Рүстем Сауытбай — фэнтези жанрында алғаш боп балаларға роман жазған жазушылардың алдыңғы қатарында. Қазақ балалар әдебиетінің бағын гүлдендіріп, жас оқырманға бақыт пен рухани байлық сыйлаған автор 1980 жылдың 25 тамызында Қостанай облысы, Жангелді ауданы, Қабырға ауылында дүниеге келген. Еңбек жолын математика пәнінің мұғалімі болып бастаған Рүстем Серікұлы Сауытбай — бүгінде бірқатар фэнтези шығармалардың авторы. Автордың алғашқы шығармалары Ridero, Bookmate, Wattpad, Goodreads сынды ресейлік һәм еуропалық сайтттарда қазақ тілінде жарық көрген. Қазіргі таңда фэнтези жанрында талмай еңбек етіп, қазақ әдебиетіне өзінің үлкен үлесін қосып келеді. Автордың шығармашылығына рецензия жазу һәм таңғажайып әлемін аралау — біздей жас өркендерге зор мәртебе. Мұғайындап айтсақ, біз автор құрастырған Иранбақтың субұрқағынан зияпатымызды асыра (рахаттана) дәм таттық. Сөзімізді жаңғырту үшін автордың «Шоко әлем» кітабынан үзіңді келтірерлік:
Шококент қаласының бір отбасында бір жасар бала үйдің қабырғаларын кеміріп жатты. Өйткені үйдің қабырғалары шоколадтан жасалған еді. Бұл балақай шоколадты қатты жақсы көретін. Ол тіпті қасықтап жеуге кіріседі...Осы сәтте, көрші үйде әкелері ішке кіріп келіп, балаларына бар дауысымен:
–Қазір таяқ жейсіңдер! Келіңдер! — деп айғай салды.
Кішкентай қараторы балақайлар болса жүгіріп келіп:
Алақай! Алақай! — деп мәз боп секіріп жатты. Қуаныштарында шек жоқ. Өйткені әкелері әкелген таяқшалар ерекше шоколадтан жасалған еді. Балалар еш күтпестен таяқ жеуге кіріседі [2.3б]., — деген жолдарға назар салсақ, автордың өмірлік қағидаттарды фэнтезиде дәл тауып жазғанын аңғару қиын емес. Бұдан бөлек, жас жазушының ремаркасында тілдік ерекшеліктердің барын байқадық. Автордың көркем шығарма жазудағы сөз қолданысын екі түрлі сипатқа бөліп қарастыруға болады: бірі — тілдік, екіншісі — әдеби. Әуелі, біріншісіне тоқталайық. Автор қазақ тілінің сөзжасамдық заңдылықтарын ескере отыра, қазақ фэнтезиінің алғашқы сөздігін жасайды: Шококент, Шокохан, кілембус, ливисөмке, айқазан, шермокиім, хафон және т. б. Аталмыш сөздердің аналитикалық тәсіл арқылы жасалғанына еш күмәніміз жоқ. Алайда кейбір сөздердің құрамында интернациональдық терминдердің барын — ұмытпаған жөн (Кілембус, ливисөмке және т.б). Бұны авторлық ұтқырлық деп қабылдағанымыз дұрыс болар. Сонымен қатар, автор ұлттық нақыштарды да сөз жасамдық парагдигмада шебер пайдаланады: Айшоко, Нұршоко, Байшоко, Шокобай (Қазақ халқы ұл баланың атын азан шақырып қояр алдында бай сөзін қосып отырған. Мысалы, Алпысбай, Балтабай, Мықтыбай және т.б).
Автордың көркем туындысындағы екінші сипат — абсурдизм. Әдебиетте абсурдизм — мағынасыздық дегенді білдіреді. Бірақ дәл осы мағынасыздық көркем шығармаға жан бітереді. Мысалы, Льюис Кэрролдің «Алиса ғажайыптар әлемінде» көркем туындысын алып қарастырайық:
Болванчик широко открыл глаза, но не нашелся, что ответить.
— Чем ворон похож на конторку? — спросил он наконец.
— «Так-то лучше, — подумала Алиса. — Загадки — это гораздо веселее»...
— Отгадала загадку? — спросил Болванчик, снова поворачиваясь к Алисе.
— Нет, — ответила Алиса. — Сдаюсь. Какой же ответ?
— Понятия не имею, — объявил Болванчик.
— И я тоже, — подхватил Мартовский Заяц.
Алиса вздохнула [4., 92–95 б].
Егер мәтінге мұқият назар аударсақ, бас кейіпкердің риторикалық сұрауынан философиялық әрі абсурдизмдік һәм юморлық белгілерді байқаймыз. Біріншіден, философиялық болатын себебі — бұл сұрақты әлі ешкім қойған жоқ. Мұғайында, дүниедегі ешбір адам дәл Қалпақшыдай «Қара қарғаның кәдімгі ұзын үстелге қай жағынан ұқсайтынын» ойламаған шығар...Екіншіден, абсурдимздік белгі — кейіпкердің қиын жағдайдан шығудың амалын іздеуден туындайды. Әдетте, адамдар қиын жағдайға тап болғанда оны мағынасыздыққа айналдырады. Сөзіміздің жүйелі дәлелі ретінде Қалпақшының іс-әрекетін мысалға алуға әбден болады. Қалпақшы Алисаның тегеуірінді талабына жауап қайтара алмай, ақыры оны мағынасыздықпен шешуге ұмтылады. Үшіншіден, юморлық белгі — балалар сұрақты оқи отырып, шаттана күледі, яки, бақытқа кеңеледі.
Бұндай тапқырлықты Рүстем Сауытбайдың «Шоко әлем. Тылсым Элипсаһар» кітабынан да байқай аламыз:
Біраз уақыттан кейін Наслу Жесең-ше мырзаның кабинетінде басы салбырап тұрды. Жесең-ше мырза ашу үстінде:
— Енді олай қайталанбасын, жарайды ма!?
— Жарайды, жарайды.
— «Жарайды» деп айта бермеші, жарайды ма?
— Жарайды [2.,112б].
Фольклор — фэнтезидің субстанциясы. Фэнтезист жазушылардың басым көпшілігі өз ұлтының фольклорын шығарма сюжетіне барынша сыйдыруға тырысады. Біз зерттеген автордың көркем туындысында да фольклорлық мотивтер баршылық. Мәселен, Рүстем Сауытбай қазақтың шамандық түсініктерін шығарма фабуласы барысында ғажап пайдаланады. Автордың «Шоко әлем. Тылсым Элипсаһар» туындысындағы:
Хермес алпыс алты жастағы әйел кісі еді. Ең мықты шамандардың біреуі. Болашақта не болатынын жорамалдайтын. Бірақ әдеттегідей жорамалдарының көбі орындалмайтын. Алайда бұны халық байқамайтын. Біраздан кейін Херместің құлағы естімесе де, сезіп қойды. Жүгіріп келіп қазанның қақпағын ашып жіберді.
— Сәлем, ескі дос, — деп еді.
— Сәлем. Хермес не болды, бағанадан бері қазан шалып жатырмын. Естімейтін болғансың ба? — деді Борбор.
— Қазанның суын ауыстыру керек сияқты, дауысты дұрыс шығармайды, сенің бейнең де анық емес [2.156 б].,, — деген қысқа жолдардың өзінде қаншама фольклорлық дүниетаным мен қиялдың ұшқырлығы жатыр.
Әлқисасы, кітаптың текстологиялық ерекшелігіне сүйене отырып, біз автордың өзіндік жазуының қалыптасқандығын һәм стилінің дараланғанын айтқымыз келеді . Өткен мақалаларымыздың бірінде айтқандай, біз қазақ ғарышының гүлін баптап, ағашын түзу өсірген Абдул-Хамид Мархабаев, Жүніс Сахиев, Ақжан Машанов, Талап Сұлтанбеков, Медеу Сәрсекеев, Шоқан Әлімбаев, Раушанбек Бектібаев, Совет-Хан-Ғаббасов, Төлеш Сүлейменов, Нарбей Кенжегулова, Төлеу Шаханов пен Төлеш Шаханов сынды қарымды қаламгерлерге басымызды иеміз. Ал қазірдің өзінде қазақ фэнтезиі мен ғылыми-фантастикасын дамытуға өлшеусіз үлес қосып жүрген Зира Наурызбаева, Рүстем Сауытбай, Зәуре Төрехан, Анар Кабдуллина, Мәдина Омарова, Мақсат Рамазанұлы сынды қарымды қаламгерлерімізге шексіз алғысымызды білдіреміз. Жеке алығысымды фэнтези жанрын зерттеуіме түрткі болған, бар қолдау үмітін аямаған ардақты оқытушым, ұстаздарым — Ж.Мусин атындағы Көкшетау жоғары қазақ педагогикалық колледжінің директоры, филология ғылымдарының докторы, Ахат Нұртас Ахатұлына, философия ғылымдарының докторы, фольклортанушы ғалым, Ерболат Баятұлы ағаға, филология ғылымдарының магистрі, ақиық ақын Ербол Бейілхан ағаға, филология ғылымдарының докторы, көрнекті әдебиеттанушы ғалым, Сәбит Жәмбек ағайға, филология ғылымдарының докторы, әдебиеттанушы-ғалым Аян Төлегенұлына және талантты жазушы Рүстем Сауытбай аға мен қарымды қаламгер, белгілі журналист Бақытбек Қадыр ағаға айтамын. Құрметпен, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университетінің филология бөлімінің студенті Алтыншаш Курманаева.
Әдебиет:
- Курманаева А. Ж. Фэнтези жанрының қазақ фольклорындағы байырғы көріністері / Алтыншаш Курманаева, Ерболат Баятұлы — Молодой учёный, — 2021.
- Шоко әлем / Рүстем Сауытбай. — Алматы: «CD print» баспасы, 2019. –264 бет.
- Шоко әлем және Тылсым Элипсаһар / Рүстем Сауытбай. — Алматы: «Алматы» баспасы, 2020. — 362 бет.
- Кэррол, Льюис. Алиса в стране чудес; [пер. с англ.] / Льюис Кэррол. — Москва: Издательство «Э», 2016. — 224 с.: ил.
- Кэррол, Льюис. Алиса в Зазеркалье: [перевод с английского.] / Льюис Кэррол. — Москва: Издательство «Э», 2016. — 256.
