Maqolada notiqlik san’ati hamda uning mahoratini o’quvchi yoshlarda shakllantirish yo’llari ko’rib chiqilgan
Kalit so’zlar: Notiqlik, so’zlashish, mahorat, suxbat, qobiliyat, mahorat, ohang
В статье рассматривается искусство публичного выступления и её пути формирования у учеников
Ключевые слова: ораторское искусство, речь, умение, беседа, способность, умение, тон
Hozirgi kunda nafaqat O’zbekiston Respublikasida balki butun dunyoda notiqlik mahoratiga ega kadrlarga bo’lgan talab juda yuqori.
Notiqlik san’ati — bu yumshoq, mukammal muloqot qobiliyatlarini, g’ayratni va tinglovchilar bilan o’zaro aloqada bo’lishni talab qiladigan mahoratdir.
Notiqlik mahorati quyidagi holatlarda yaqqol ko’zga tashlanadi:
— Omma oldida nutq so’zlash, fikrni erkin bayon etish, qo’rquv va hayajonni yengish;
— Televideniye va radiokanallarga intervyu berish;
— Muloqot va muomala madaniyatini rivojlantirish;
— Majlis va turli anjumanlarni boshqarish, har xil tadbir va marosimlarda boshlovchilik qilish;
— Adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda, og’zaki va yozma nutq madaniyatiga amal qilish ko’nikmasini hosil qilish;
— Minbar, mikrofon va videokamera orqali jamoatchilikka fikr yetkazish;
— Idoraviy hujjatlar, rasmiy, ish yuritish qog’ozlarini to’g’ri yozish va to’ldirish qoidalarini o’rgatish;
— Mantiqiy mushohada yuritish;
— Ta’sirchan so’zlash va ifodali o’qish qoidalarini o’rgatish
Yuqorida sanab o’tilgan xislatlar har bir bo’lajak kadrlar uchun o’ta muxim sanalib, ularni o’quvchilik davridan boshlab shakllantirishga o’rgatish kerak.
O’quvchilarni notiqlikga o’rgatish vaqtida nafaqat rezyumelarda hamda intervyular vaqtida uning shakllanganini bildirish balki ommaviy nutqning qaysi jihatlarini yaxshi bilishini batafsil tasvirlash hamda tajribasi haqida misollar ketirishni ham o’rgatish kerak.
Buning uchun aniq artikulyatsiyaga ahamiyat berish lozim. Albatta, ma’ruzachilar yaxshi gapira olishlari kerak. Bu aniq, yetarlicha baland ovozda gapirishni va «mmm» kabi ko’plab og’zaki tayoqchalarni ishlatmasdan to’g’ri grammatikadan foydalanishni o’z ichiga oladi.
Tasodifiy suhbatda yaxshi gaplashish nafaqat katta yoshdagilar uchun sodda balki maktab o’quvchilari uchun ham oddiy jarayondir, ammo omma oldida nutq so’zlash — bu ijroning bir turi, shuning uchun mashq va tayyorgarlikni talab qiladi.
Odatda o’z-o’zidan yod olish talab etilmaydi, chunki ko’pchilik odamlar o’z-o’zidan ma’lum darajada gaplasha oladilar, ammo siz uzoq to’xtamasligingiz, takrorlamasligingiz yoki qoqilmasligingiz uchun o’zingizning materialingiz bilan yetarlicha tanishishingiz kerak. Bundan tashqari, tezlikni ertami-kechmi emas, o’z vaqtida tugatish uchun sozlashingiz kerak.
Nutq so’zlash — bu o’quvchilar ham ijtimoiy, ham akademik muvaffaqiyatni egallashi mumkin bo’lgan eng muhim qobiliyatlardan biridir. O’quvchilar kun davomida ushbu ko’nikmalarni etkazib berish, so’rovlar berish, savollar berish, yangi ma’lumotlar olish va tengdoshlari bilan muloqot qilish uchun ishlatadilar.
O’qituvchi sifatida, o’quvchilaringizning og’zaki nutq ko’nikmalarini rivojlantirishga yordam berish uchun kundalik darslar davomida ko’p narsalarni qilishingiz mumkin. Berninger & Wolf tomonidan tayyorlangan «Disleksiya», «Disgrafiya», «OWL LD» va «Dyskalkuliya» maqolalaridan olingan va moslangan, o’quvchilarda og’zaki nutqni rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash uchun bir nechta fikrni taqdim etadi. Ushbu o’quv strategiyalari ba’zi bir til nuqsonlari bo’lgan (shu jumladan disleksiya) o’quvchilarga yordam berishi va boshqa o’quvchilarning til qobiliyatini yaxshilashi mumkin.
Suhbatni rag’batlantiring. Suhbatga kirishish uchun ba’zi o’quvchilar ozgina ko’rsatmaga muhtoj bo’lishi mumkin, shuning uchun imkon tug’ilishi bilan muloqotni boshlash zarur. Savollar berish, o’quvchilarning javoblari qoniqarsiz bo’lsa yumshoqlik bilan o’zgartirish va og’zaki suhbatni davom ettirish uchun maslahatlar berish zarur.
Modelning sintaktik tuzilishi. O’quvchi parchalangan sintaksisdan foydalanganda, ular uchun to’liq sintaksisni modellashtiring. U nutq qobiliyatini rivojlantiradi va o’quvchilarga yozma tilni o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan ko’nikmalarni amalda qo’llash imkoniyatini beradi.
Ko’z bilan aloqa qilish. O’qitish paytida o’quvchilar bilan ko’z aloqasini saqlang va ularni ham shunga undang. Ko’z bilan aloqa qilishni o’quvchilar e’tiborini yordam beradi. Bu ularga yaxshiroq tushunishga, aniqroq muloqot qilishga va o’zlarining ravshanligi to’g’risida og’zaki bo’lmagan signallarni muvaffaqiyatli talqin qilishga yordam beradi.
O’quvchilarga baland ovozda gapirish va o’z fikrlarini aniq bayon qilishni eslatib turish zarur. O’quvchilardan nutq paytida nutq uchun ishlatiladigan mushaklarni his qilishlarini, ularning hajmi va artikulyatsiyasini kuzatib borish kerak. Ularga yetarlicha aniq va baland ovoz bilan gapirish, guruhning diqqatini saqlab qolish, ma’lumot va fikrlarni samarali ravishda almashish uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini eslatib qo’yish ham kerak.
Ohangning nozik tomonlari. O’quvchilar ko’chada baland ovoz bilan gaplashganda tushunmovchiliklar tez-tez uchraydi. O’quvchilarga ovoz balandligi, pastligi, tezligi va ritmini o’z ichiga olgan ohang qanday qilib ma’ruzachining aytgan ma’nosini o’zgartirishi mumkinligini eslatib qo’yish muhim. Ko’pincha ularning aytganlari emas, balki qanday qilib aytishlari munosabatlarning tushunmovchiligiga olib kelishi mumkin.
Eshitish qobiliyatiga e’tibor berish. O’quvchilarning e’tiborini jalb qilish uchun ketma-ket ko’rsatmalar yordamida tinglashlariga ishonch hosil qilish zarur. O’quvchilarga eslatish uchun «Tinglash vaqti» kabi iboradan foydalanish mumkin. Shuningdek, doska yoki uning oldidagi devorga eslatmalar yozib qo’yish foydali bo’lishi mumkin.
Kunning savolini qo’shish. Har bir o’quv kunining kirish faoliyati davomida suhbatni rag’batlantirish uchun savollar beriladi. (Hatto uni doskaga yozishingiz mumkin, shunda o’quvchilaringiz o’qib, javoblari haqida xonaga kelgan zahoti o’ylay boshlaydilar.) «O’zingiz yoqtirgan hayvon nima?" kabi oddiy bir qismli savollardan boshlasa ham bo’ladi.
Agar o’quvchi to’liq jumla bilan javob bermasa, to’liq jumlani modellashtirish hamda o’quvchiga ushbu modelni takrorlashiga ko’maklashish kerak. O’quvchilar ushbu sodda savollarga to’liq jumlalar bilan muvaffaqiyatli javob bergandan so’ng, murakkabroq javoblarni talab qiladigan ikki qismli savollarga o’tish mumkin.
Buyuk notiq Mark Tulius Tsitseron ta’kidlab o’tganidek: “Nafaqat nutqni, balki unga munosib nutqni ham yaratish muhim, ma’ruzachi tinglovchi bilan aloqa o’rnatishi, tinglovchilar e’tiborini jalb qilishi shart. Yalang’och nutq tinglovchining qalbida o’ynab, unga hissiyotlar bo’ronini keltirib chiqaradigan holatlarda ishlatilishi mumkin”.
