Maqolada maktabga tayyorgarlik ko’rishda o’z-ozini boshqarishni rivojlantirish uchun erta matematik va o’qish ta’limini joriy qilishning dolzarbligi tahlil qlinadi.
Kalit so’zlar: Maktabga tayyorgarlik, o’z-o’zini boshqarish, diologik o’qish, matematik ko’nikmalar, miqdor va o’zgarish, ijro etish funksiyasi, motivatsiya.
В статье анализируется актуальность внедрения раннего обучения математике и чтению для развития саморегуляции при подготовке к школе.
Ключевые слова: подготовка к школе, саморегуляция, диалогическое чтение, математические знания, количества и изменения, исполнительная функция, мотивация.
Maktabga tayyorgarlikni rivojlantirish bo'yicha kompleks yondashuvlarda, yangi paydo bo'layotgan savodxonlik va matematikaga e'tiborni qaratishga tayyorgarlik yondashuvi maktabga tayyorgarlikni o'z –o’zini baholash sifatida tushunishga mos keladi. Dialogik o'qish deb nomlanuvchi erta o'qishni o'rgatishga yondoshish asosiy misoldir. Dialogik o'qish — bu bolaning kitobxon bilan suhbatlashish imkoni ko’p bo’lgan o’qish usulini anglatadi. Ushbu usulda kattalar faol tinglovchiga aylanib, savollar berib, hikoyada keltirilgan ma'lumotlarga til va mulohazalardan foydalanishni rag'batlantiradi. Diologik o'qishni baholash o'rtacha va past darajadagi namunalarda bolalar savodxonligi va so'z boyligining o'sishiga o'rtacha va sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Dialogik o'qish misolida o'qish va ovoz chiqarib o'qishning meta-tahlili savodxonlikni rivojlantirishning turli jihatlariga, shu jumladan fonologik ong va so'z boyligiga o'rta darajadan yuqori darajagacha ta'sir ko'rsatdi. Ushbu yondashuv odatda o'z-o'zini boshqarishni rivojlantirish nuqtai nazaridan shakllanmagan bo'lsa-da, bu rotatsion suhbat, kattalar bilan ijobiy ijtimoiy munosabatlar o’rnatish, shuningdek, aks ettiruvchi fikrlash va axborotni tartibga solish maqsadida tildan foydalanish bilan bog'liqdir. Kam daromadli oilalar farzandlari uchun bunday ovoz chiqarib o'qish usullaridan foydalanishning dolzarbligi shundaki, bunday oilalarda uyda va maktabgacha yoshdagi bolalarga qarashda tilni rag'batlantirish juda past bo'lishi mumkin. Shunday qilib, ushbu kontekstda ovoz chiqarib o'qishning afzalliklarini maksimal darajaga ko'tarish uchun kitob o'qish va suhbatlashish strategiyasini qo'shimcha qo'llab-quvvatlash zarur.
Harf-raqamli bilimlarni rivojlantirishni ta'kidlaydigan maktabga tayyorgarlik yondashuvlarini bolaning o'zini o'zi boshqarish doirasida ham tushunish mumkin. Matematikani erta o'rganishni boshlash ayniqsa dolzarbdir. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun matematikani samarali o'qitish bolalarning miqdor va o'zgarish haqidagi dastlabki tasavvurlariga asoslanadi. Bitta yondashuv miqdorlarni taqqoslash yoki hisoblash, so'ngra tobora murakkablashib borayotgan faoliyat orqali ushbu tushunchani birlashtirish kabi ma'lum bir tushuncha bilan tajriba beradigan o'yinlardan foydalanadi. Boshqasi bolalarning raqamli, fazoviy va geometrik tushunchalar bo'yicha ko'nikmalarini rivojlantirish bo'yicha kundalik tajribalariga asoslanadi. Ushbu strategiyalarni baholash shuni ko'rsatadiki, ular kam daromadlilik sababli maktabga tayyor bo'lmaslik xavfi bo'lgan bolalarda matematik ko'nikmalarni rivojlantirishda samaralidir. O'z-o'zini boshqarish kabi tayyorgarlik nuqtai nazaridan ushbu yondashuvlar foydalidir, chunki ular bolalarda mulohaza yuritish va ijro etuvchi funktsiyalarni qo'llab-quvvatlash uchun tegishli darajada ta’sirga ega. Ushbu va shunga o'xshash dasturlarning kelgusi baholashlarida bolalarning maktabga tayyorligini oshirishda ushbu yondashuvlar samaradorligining kutilgan ko'rsatkichlari sifatida ijro funktsiyasi, motivatsiya va faollik ko'rsatkichlari foydali bo'lishi mumkin.
Magnit harflar, jumboqlar, o'yinlar va hokazolarni o'ynash kabilar bilan shug'ullanish orqali bola turli xil «bosma tushunchalarni» tushunib olishi kerak. Bularga o'qishning maqsadi, yozma matnning tuzilishi, hikoyalar qanday bo’lishi, so'z nima, so'zlar harflardan tuzilishi va bo'shliqlar nimani anglatishi kiradi. Bola hikoyalar kitobining oldingi qismini ko'rishi va o'qishni boshlash uchun uni ochishi kerak. U matnni o'qiyotganda chapdan o'ngga va yuqoridan pastga qarab borishini bilishi kerak. U ko'rish orqali bir nechta so'zlarning ma’nosini tushuna olishi kerak. U alifbo harflarini o’qiy olishi va yozish bilan shug'ullanishi kerak. Ushbu amaliyot, rasm chizish va rang berish bilan bog'liq bo'lgan mashg'ulotlar bilan bir qatorda, bolaning yozish mashqlarini yanada tizimli va talabchan bo'lishiga tayyorlash uchun sensomotorik mahoratini rivojlantirishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, birinchi sinf matematikasida muvaffaqiyat qozonish uchun bolalar raqamlar, hisoblash va oddiy geometrik tushunchalar bilan iloji boricha ko'proq tajribaga ega bo'lishlari kerak. Ular kamida o'nga, ehtimol yigirma yoki o'ttizgacha oldinga va orqaga qarab sanay olishlari kerak. Ular yozma raqamlarni o’qiy olishlari va so'rov bo'yicha dastlabki o'nta raqamni yozib olishlari kerak. Ular ushbu bilimlarni oddiy sanoq masalalarida qo'llashlari kerak. Ular "+" va "-" belgilarini bilishlari va oddiy qo'shish va ayirish masalalarini bajara olishlari, shuningdek naqshlarni tanib olish va strategik tanlovlarni o'z ichiga olgan o'yinlar o'ynashlari kerak. Bola hisoblashda ham, masalalarni yechishda ham birinchi sinfga tayyor bo'lishi kerak. Shuningdek, u oddiy geometrik figuralarni (kvadrat, uchburchak va doira) chiza olishi, aniqlashi va ularning xususiyatlarini muhokama qilishi kerak.
Erta o'rganish va o'zini o'zi boshqarishni rivojlantirish bo'yicha ilmiy tushunchalar, o'z-o'zini tartibga solishga yo'naltirilgan innovatsion dasturlarning istiqbolli baholari bilan birga, oldinga intilish yo'lini ko'rsatadi. O'z-o'zini boshqarish tizimini rivojlantirish orqali maktabga tayyorgarlikni rivojlantirishga yondashish barcha bolalar uchun samarali tarzda erta ta'limni qayta tiklash imkoniyatlarini taklif etadi. O'z-o'zini boshqarishni rivojlantirishga qaratilgan e'tibor turli xil guruhlarning maktablarida o'sishni qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish uchun boshlang'ich sinfgacha bo'lgan davrda bolalar bog'chasidan boshlab ta'lim tajribalarini tuzish va harakatlari uchun asos bo'lib xizmat qiladigan bir nechta ta'sirlarni birlashtirishga yordam beradi.
Adabiyot:
- Berry D, Blair C, Urasche A, Willoughby M, Vernon-Feagans, et al. Child care and resting cortisol across early childhood: Context matters. Dev Psychol. 2014;50:514–25
- Bierman KL, Nix RL, Greenberg MT, Blair C, Domitrovich CE. Executive functions and school readiness intervention: impact, moderation, and mediation in the Head Start REDI program. Dev Psychopathol. 2008b;20(3):821–43.
- Belsky, J., Bakermans-Kranenburg, M. & Van IJzendoorn, M. (2007). For better and for worse. Current Directions in Psychological Science, 16, 300–304.
