Maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi, ularnng maktabga tayyorgarlik jarayonlari, ta’lim faoliyatiga moslashishda uchraydigan qiyinchiliklari tahlil qilinadi.
Kalit so’zlar: maktabga tayyorlov, maktabgacha yoshdagi bolalar psixikasi, ijtimoiy-emotsional qobiliyatlar, maktabga moslashuv, sarosima, xavotir.
В статье анализируется социально-эмоциональное развитие дошкольников, их подготовка к школе, трудности, с которыми они сталкиваются при адаптации к учебной деятельности.
Ключевые слова: подготовка к школе, психика дошкольников, социально-эмоциональные способности, адаптация к школе, растерянность, тревожность.
Jamiyatimizda yoshlarga ta’lim-tarbiya berish o’sib kelayotgan yoshlarni ma’nan yetuk qilib tarbiyalash, barcha davrlarda bo’lgani kabi bugungi kunda ham davlatimiz oldida turgan muhim masalalardan biri hisoblanadi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, inson o’z umri davomida oladigan informatsiyaning 70 % ini 5 yoshgacha bo’lgan davrda olar ekan. Maktabgacha ta'lim bolaning sog'lom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta'minlaydi, unda o'qishga intilish hissini uyg'otadi, uni muntazam ta'lim olishga tayyorlaydi.
Maktabgacha ta'lim bola olti-yetti yoshga yetgunicha davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya muassasalarida hamda oilalarda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta'lim maqsadi va vazifalarini ro'yobga chiqarishda mahallalar, jamoat va xayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi.Hozirgi kunda bolalarning maktabga tayyorgarlik darajalariga qo’yilayotgan jiddiy talablar bu borada zaruriy nazariy, amaliy chora-tadbirlarni ishlab chiqishni taqazo etmoqda.
Rasman bolalar bog'chasi maktabga tayyorlov maskani hisoblansada, aslida bolalar tug'ilishi bilanoq maktabga tayyorgarlik boshlaydi desak mubolag’a bo’lmaydi. O'z oila a'zolari va do'stlari — atrofdagi odamlar bilan o’zaro munosabatlari orqali ular boshqalarga mas’ul bo’lish, tashqi dunyoga qiziqish va yangi qobiliyatlarni o'zlashtirish ishtiyoqini rivojlantirish singari muhim tayyorgarlik ko'nikmalarini o'rganadilar. Bundan tashqari, ular o'zlarining ota-onalari, tarbiyachilari va aka-ukalaridan farqli alohida faoliyat bilan shug'ullanadigan individual shaxslar ekanliklarini anglab boradilar. Bolalar bog'chasida rivojlanishga yo'naltirilgan dasturlardagi tizimli rejalashtirilgan o'yinlar yordamida til, aql, sensomotorika va ijtimoiy-emotsional qobiliyatlar mustahkamlanadi.
Maktabgacha yosh davridagi bolalar rivojlanishining turli jihatlarini har tomonlama o'rganish shuni ko'rsatdiki, maktabning birinchi sinflari bilan taqqoslaganda bolalar bog'chasining maktabga tayyorgarlik guruhlarida o'qiyotganda ular o'zlarini xotirjam, psixologik jihatdan erkin va o’ziga bo’lgan ishonchni his qilishadi. Va bu yerda gap faqat bolalar bog'chasining sharoyitlari bolaga yaxshi tanishligi va bu uning yangi ta'lim faoliyatiga moslashish jarayoni haqida emas. Va hattoki qator obyektiv sabablar tufayli ya’ni ko’plab maktablarning uzoqda joylashganligi, qo'shimcha sinflar va o'qituvchilar yetishmasligi sababli sinflarning optimal bandligini oshirib yuborilishi, xonalar yetarli emasligi va hokazolardir. Buning asosiy sababi shundaki, bolalar bog'chasining hayot ritmi, bolalarning kattalar bilan va bir-biri bilan muloqot uslubi maktabgacha yoshdagi bola psixikasining rivojlanish darajasiga ko'proq mos keladi. Beqarorlik, yangi sharoyit va munosabatlarga moslashishdagi qiyinchiliklar tufayli 6 yoshli bola to'g'ridan-to'g'ri hissiy aloqalar(emotsional munosabat)ga muhtoj bo'lib, rasmiylashtirilgan maktab sharoyitida bu ehtiyoj qondirilmaydi. Psixologlar va o'qituvchilar 6 yoshidan boshlab maktabda o'qishning ko'plab ijobiy va salbiy tomonlarini keltirib o’tishadi. Ushbu yoshda maktabga borishga bo'lgan eng jiddiy e'tirozlarni D. B. Elkonin ilgari surgan. Uning yozishicha, bolalar rivojlanishining keyingi, yuqori bosqichiga o'tish ichki qarama-qarshiliklarni namoyon qiladi. Agar bu qarama-qarshiliklar pishib yetilgunga qadar mukammal bo'lsa — ob'yektiv omillarni hisobga olmasdan subyektiv ravishda majburlansa — demak, bola shaxsi shakllanishi sezilarli darajada zarar ko'radi. Maktabgacha yoshdagi bolalikni bir yilga qisqartirish hozirgi degeneratsiya rivojlanish jarayonini buzishi va foyda keltirmasligi mumkin. D. B. Elkonin 6 yoshdan boshlab maktabda o'qishni tashkil etish o'rniga, bolalar bog'chalariga tayyorgarlik guruhlarini kengaytirish maqsadga muvofiq, deb hisoblaydi, chunki bolalarni maktabga tayyorlash qulayroq, negaki bolalar bog'chasidagi bolalar yaxshiroq, ular yanada to'liq, xilma-xil hayot tarzini kechirishadi va yanada quvnoq va sog'lom ko'rinishga ega bo’lishadi.
D. B. Elkonin rahbarligida qiziqarli psixologik fenomen aniqlangan. Ma'lum bo'lishicha, maktabgacha yoshdagi bolalarda tartibga solingan aloqa sharoyitida bolalar bog'chasiga nisbatan tezroq belgilangan xatti-harakatlar qoidalariga bo'ysunish qobiliyati shakllanadi. Ammo shu bilan birga, ushbu qoidalarga rioya qilishdan qoniqish emas, balki ularni buzishdan qo'rqish hissi ustunlik qiladi.. Bolalarda bezovtalanish, sarosima, xavotir kuchayadi, hissiy qulaylik (emotsional comfort) darajasi pasayadi. Biroq, shu bilan birga, bunday muloqot uslubi 7 yoshli birinchi sinf o'quvchilarida xuddi shunday (bezovtalanish, sarosima, xavotir) ta'sirini keltirib chiqarmaydi.
Yangi maktab hayotiga moslashishning dastlabki bosqichiga kelsak, shuni ta'kidlash joyizki, barcha maktabgacha yoshdagi bolalar moslashishga qiynaladilar. Ular nafaqat jismoniy, balki psixologik qiyinchiliklardir. Ba'zilarda sustkashlik, ko'z yoshlari paydo bo'ladi, uyqu va ishtaha buzilishi kuzatiladi, boshqalarida haddan tashqari qo'zg'alish kuchli bo’ladi, g'azablanadi va g'azablantiradi. Ularning barchasiga maktabdagi ortiqcha yuklamalardan toliqish sabab bo’ladi. Shuningdek, charchoq xatti-harakatlarning buzilishiga, injiqliklarga olib keladi. O’tgan asrlarlarda izlanishlar olib borgan Muxina, o'g'lining rivojlanishini kuzatgan, hamda oktyabr oyida jonli ta'sirchan reaktsiyani ta'kidlar ekan, u o’g’lining: «Men o'ynashni va yurishni xohlayman! Men uzoq vaqt davomida o'qidim, endi esa dangasa bo'lishni xohlayman. ” degan gaplarini yozib qoldirgan.
Nisbatan qulay o'quv sharoyitida psixologik taranglik odatda 1,5–2 oydan keyin pasayishni boshlaydi.
Adabiyot:
- Kulagina I, Yu. Agepsychology (Development of a child from birth to 17 years), 1999
- Allhusen, V., Belsky, J., Booth, C. et al. (2003). Early child care and mother-child interaction from 36 months through first grade. Infant Behavior and Development, 26(3), 345–370.
- Barbarin, O.A., Early, D., Clifford, R. et al. (2008). Parental conceptions of school readiness. Early Education and Development, 19(5), 671–701.
- Belsky, J., Bakermans-Kranenburg, M. & Van IJzendoorn, M. (2007). For better and for worse. Current Directions in Psychological Science, 16, 300–304.
