Мақалада шаруа немесе фермер қожалықтарының рөлі, олардың қалыптасу және даму кезеңдері қарастырылады. Шаруа қожалығының ауыл шаруашылығындағы тұрақты динамикалық нысаны ретіндегі сипаттамасы келтірілген. Тиімді жұмысты ұйымдастыру үшін олардың экономикалық қызметінде сапалы өзгерістерді қажет ететіндігі баса айтылады, ал бұл мемлекеттік реттеу жүйесінсіз мүмкін емес.
Кілт сөздер: шаруа немесе фермер қожалықтары, даму кезеңдері, жұмыс істеу тиімділігі, даму бағыттары, мемлекеттік қолдау.
В статье рассматривается роль крестьянских или фермерских хозяйств, этапы их формирования и развития. Приведена характеристика крестьянского хозяйства как устойчивой динамической формы в сельском хозяйстве. Подчеркнуто, что для организации эффективной работы необходимы качественные изменения их хозяйственной деятельности, что невозможно без системы государственного регулирования.
Ключевые слова: крестьянские или фермерские хозяйства, этапы развития, эффективность функционирования, направления развития, государственная поддержка.
Кіріспе . Қазіргі жағдайда шаруа немесе фермер қожалықтары көп құрылымды аграрлық өндірістің бір түріне айналды және тек сандық өсуді ғана емес, сонымен қатар сапалық өзгерістер мен тиімді жұмыс істеуді талап етеді.
Шаруа немесе фермер қожалықтарының жұмыс істеуінің экономикалық тиімділігін арттыру, сонымен қатар оларды азық-түлік нарығындағы үнемі өзгеріп отыратын жағдайларға бейімдеу объективті қажеттілікке айналды. Шаруа немесе фермер қожалықтары ауылдық аумақтарды дамытудың негізі болып қала береді, олар агроөнеркәсіптік кешендегі өсу қарқынын жеделдетуде ғана емес, сондай-ақ ауылдың маңызды әлеуметтік міндеттерін шешуде де жетекші рөл атқарады: ауыл халқын жұмыспен қамтамасыз етеді; дәстүрлі өмір салтын сақтауға жәрдемдеседі; жергілікті бюджеттерді толықтыру көзі болып табылады. Ауылда фермерліктің дамуымен жерді және өндірістің басқа да құралдарын тиімді пайдалануға жауапты толыққанды шаруашылық иесі қалыптасады. Сондықтан тұрақты жұмыс істейтін шаруа немесе фермер қожалықтары, ең алдымен ауылда жұмыс орындарын құру арқылы ауыл халқының табысын ұлғайтудың маңызды көзі болып табылады.
Жүргізілген талдаулар көрсеткендей, Қазақстанда жаңадан құрылған шаруа немесе фермер қожалықтарының саны жылдан жылға қарай өсіп келеді. Шаруашылықтардың экономикалық дамуының жеткіліксіз деңгейі, ең алдымен, қажетті өндірістік ресурстардың (жер, еңбек және капитал — материалдық және қаржылық) қажетті көлем мен сапаның болуымен көрінетін әлеуметтік қалыпты экономикалық жағдайлардың болмауымен анықталады [2]. Шаруа немесе фермерлік шаруашылықтардың негізгі бөлігінің жер учаскелері ұтымды мөлшерден едәуір аз. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің құрамында азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншігінде 1472,7 мың га жер бар, бұл осы санаттағы жерлердің бар болғаны 1,4 %-ын құрайды, шаруа қожалықтарының және мемлекеттік емес жер пайдаланушы-лардың уақытша жер пайдалануында — 103,6 млн.га (97,4 %), мемлекеттік заңды тұлғалардың тұрақты жер пайдалануында — 1,3 млн. га (1,2 %) [6].
1-кесте
Шаруа немесе фермер қожалықтарының қалыптасу серпіні
|
Көрсеткіш |
Жылдар |
||||||||
|
1991 |
2007 |
2009 |
2011 |
2013 |
2016 |
2017 |
2018 |
2019 |
|
|
Шаруа н/е фермер қожалықтарының саны, бірлік |
2 480 |
169326 |
170193 |
182986 |
158583 |
219759 |
222004 |
213528 |
217217 |
|
Ауданы, мың га |
1 615, 1 |
40992,7 |
45140,4 |
48 691,3 |
53 981,2 |
60097,4 |
61612,3 |
62619, 7 |
63676,3 |
1-кестеде шаруа қожалықтарының мөлшерінің саралануы байқалады: олардың ұлғаюы негізінен реформалардың басында құрылған, белгілі бір мемлекеттік қолдау алған, бастапқы капиталы бар және салыстырмалы түрде тиімді экономиканы құра алатын ірі шаруашылықтардың кеңеюіне байланысты. Зерттеулер бойынша жер көлемі үлкен (800–1500 га және одан да көп) кооперацияланатын шаруашылықтар неғұрлым тиімді болып табылады. Осыған байланысты жерді пайдаланудың неғұрлым икемді және үнемді нысаны ретінде ұзақ мерзімді жалға алуға басымдық бере отырып, жер пайдалану мөлшерін кеңейтуді ынталандыру қажет.
Соңғы жылдары шаруа немесе фермер қожалықтарындағы өндірістің өсу қарқыны соншалықты өсті, оларды тұрақты динамикалық деп сипаттауға болады. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша 2019 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 2018 жылмен салыстырғанда 0,9 %-ға ұлғайды және 5 239,9 млрд. теңгені құрады. Бұл ретте мал шаруашылығы өнімдерін өндіру 4 %-ға ұлғайды, өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру 1,7 %-ға төмендеді. Сондықтан көрсеткіштерге сүйене отырып, республиканы азық-түлікпен қамтамасыз етуде шаруа немесе фермер қожалықтарының рөлінің артқанын атап өтуге болады.
Шаруа немесе фермер қожалықтарының 50 %-дан астамы өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіруге маманданған. Олардың мемлекеттегі негізгі қызметі дәнді дақылдарды нақты белгіленген өндірістік бағдарсыз және мамандандырусыз бір бейінді өсіру түрінде жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының шаруа немесе фермер қожалықтарының қазіргі жай-күйі олардың мамандануы мен мөлшерінің оңтайлы бағытын таңдау талаптарына әлі де жауап бермейді. Көптеген шаруашылықтарда ғылыми негізделген ауыспалы егіс енгізілмеген, егіс алқаптарының құрылымы ең жоғары табыс алу есебінде ғана қалыптасады.
Мал шаруашылығы өнімдерінің үлесі төмен күйінде қалып отыр. Жануарларды негізінен жеке тұтынуға ғана ұстайды. Шаруашылықтардың аз ғана бөлігі тауарлы фермаларға ие. Бұл үй-жайларды салуға, мал сатып алуға қаражаттың болмауына, сондай-ақ осы өнімді өндіруге жұмсалатын шығындардың жоғары болуына және сатып алу бағасының төмен болуына байланысты. Бірақ, соңғы жылдары мал шаруашылығын дамыту қолға алынып, әртүрлі мемлекеттік бағдарламалар жүзеге асырылуда. 2019 жылы мал шаруашылығы өнімдерін өткізуден дара кәсіпкерлер және шаруа немесе фермер қожалықтарында жалпы пайда 642,3 млн. теңге құрады. Өткізілген тірі салмақтағы мал мен құс етінен 501,6 млн. теңге, сиыр сүтінен — 115,1 млн. теңге, жұмыртқадан 18 млн. теңге жалпы пайда алынды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қазақстан Республикасының шаруа немесе фермер қожалықтарының көпшілігі тиімді даму сипатына ие емес деп айтуға болады, осыған байланысты шаруа немесе фермер қожалықтарының жұмыс істеу тиімділігі мен орнықтылығын олардың мөлшері мен өндіріс құрылымын оңтайландыру, ресурстық әлеуетті ұтымды пайдалану арқылы арттыру проблемасы өткір тұр. Бұл мәселенің өзектілігі шаруа қожалықтарының одан әрі экономикалық дамуын қиындататын бірқатар факторлардың әсерімен байланысты:
— салыстырмалы шектеулермен материалдық ресурстардың жоғары құны;
— шаруа қожалықтарын мемлекеттік реттеу және қолдау жүйесінің болмауы;
— кеңейтілген өндіріс үшін қажетті қаражат, сондай-ақ әлсіз материалдық-техникалық база және жер аздығы;
— дайын кадрлардың жетіспеушілігі;
— өз өнімдерін сатудағы үлкен қиындықтар фермерлерге тиімді қызметті орнатуға мүмкіндік бермейді.
Шаруа немесе фермер қожалықтарының рөлі халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді ұлғайту тұрғысынан ғана емес, ауылда қосымша жұмыс орындарын құру, жұмыспен қамтудың ауыл шаруашылығы емес нысандарын дамыту тұрғысынан да маңыздырақ болар еді. Шаруа немесе фермер қожалықтарын ірілендіру жұмыс істеп тұрған шаруашылықтардың жер алқаптарын ұлғайту, халықтың тауарлық сипаты бар жеке қосалқы шаруашылықтарының ауыл шаруашылығы қызметін заңдастыруды ынталандыру есебінен жүруі мүмкін және жүргізілуге тиіс.
Соңғы жылдары АӨК-ті мемлекеттік реттеуге қатысты көптеген заңнамалық актілер қабылданды, онда ауылда шаруашылық жүргізудің шағын нысандарын дамыту көзделген. 2017–2021 жылдарға арналған ұлттық жобалар, ауыл шаруашылығын дамытудың және ауыл шаруашылығы өнімдері, шикізат және азық-түлік нарықтарын реттеудің мемлекеттік бағдарламасы іске асырылуда. Ауылда шаруашылық жүргізудің шағын нысандарын дамыту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі мақсаттары шаруа немесе фермер және жеке шаруашылықтар өндіретін ауыл шаруашылығы өнімін өндіру мен өткізу көлемінің өсуі және ауыл халқының табысын арттыру болып табылады.
Қазақстан үшін ауыл шаруашылығы секторы қаншалықты дәстүрлі болса, оны дамытуда соншалықты маңызды мәселе. Бүгінгі таңда фермерлер мен агроөнеркәсіптік сектордың тұтас өндірістері өз өндірісін арттырып, елге ет, сүт, ұн және басқа да әлеуметтік маңызы бар өнімдер мен ресурстарды көбірек қамтамасыз етуге ниетті. Мұндай ауқымды прогресс қосымша қаржыландыру түрінде қолдауды қажет етеді. 2020 жылдың қазан айының басында Халық Банкі «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ-мен бірлесіп, ауылшаруашылық тауар өндірушілерін қаржылай қолдау бағдарламасын іске қосты, оның шеңберінде кәсіпкерлер несие бойынша 50 пайыз мөлшерінде несие алуға кепілдік алуға мүмкіндігі бар, және кейбір жағдайларда 85 пайызға дейін.
Мемлекеттік қолдау өнім өндірушілердің санын көбейтеді, бағаның төмендеуіне ықпал етеді, өнімділігі төмен фермерлердің шығындарын азайтады. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығын дамытуға субсидиялар тауар өндірушілерге қаржыны дұрыс бөлуге мүмкіндік береді. Субсидиялау болмаған жағдайда бұл саладағы өсім барынша төмен болады.
Шағын бизнесті дамыту үшін маңызды бағыттардың ішінде мыналарды атап өткеніміз жөн:
— кредиттік ресурстардың қолжетімділігі;
— шаруашылықтардың техникалық жарақтандырылу деңгейін арттыру және ауыл шаруашылығы жануарларының тұқымдық құрамын жақсарту;
— ауыл шаруашылығы кооперациясы;
— ауыл шаруашылығы өнімдері нарығына қолжетімділікті қамтамасыз ету.
Негізінен мемлекеттік қолдау несиеге қол жетімділікті кеңейтуге байланысты. Бірақ бұл шағын және орта шаруа немесе фермер қожалықтары-ның мәселелері шешілді дегенді білдірмейді. Кепілдік мүліктің болмауына байланысты пайызсыз кредиттер фермерлер үшін бұрынғысынша қолжетімсіз болып қалуда, және де лизингке техника сатып алу үшін қаражат жоқ. Бұған айналым қаражаттарының тым шектеулі болуы, бағалардың теңсіздігі, жабдықтау және сату инфрақұрылымына қол жеткізудегі қиындықтар келіп қосылады. Көбінесе ол ауылда мүлдем жоқ, бұл қызметті әртараптандыруға, өндірісті кеңейтуге, кірісті арттыруға және қосымша жұмыс орындарын құруға мүмкіндік бермейді. Материалдық-техникалық базаның дамымауына байланысты шаруа немесе фермер қожалықтарының көпшілігі алдағы кезеңде қарапайым өсіммен басым түрде жүзеге асырылатын болады.
Қорытынды
Қазіргі кездегі жағдайда шаруа немесе фермер қожалықтарының дамуы жоғалған шаруа қолөнерін қалпына келтіруге, қосымша жұмыс орындарын құруға, қараусыз қалған ауылдық елді мекендерді жандандыруға ықпал етеді. Шаруа немесе фермер қожалықтары шаруашылық кәсіпкерлік рухын жандандыруға, шаруашылық жүргізудің басқа нысанда-рымен және агроөнеркәсіптік кешенмен өзара іс-қимыл жасай отырып, өз міндеттерін тиімді іске асырып, жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз етеді. Қазақстанда шаруа қожалықтарын құру және дамыту — тек азық-түлік мәселесін шешудің жолы ғана емес. Ең бастысы — аграрлық кәсіпкерлікті дамыту, бұл экономиканың аграрлық секторында нарықтық қатынастардың қалыптасуының қажетті бағытын және нарықтық тетіктің ынталандырушы рөлін жүзеге асыруды білдіреді.
Әдебиет:
- Аймурзина Б. Т., Финансовые рычаги поддержки и развития сельскохозяйственного производства Республики Казахстан //Финансы Казахстана — Алматы, 2003, № 2 — С. 71–78.
- Еркінбаева Л. К., Шаруа фермер қожалығының қызметін құқықтық реттеу. — Алматы 2000.
- Каржасов А., Агропромышленный комплекс Казахстана: проблемы и перспективы.
- Киркорова Л., Крестьянские (фермерские) хозяйства: трансформационные процессы, проблемы землепользования / Л. Киркорова // АПК: экономика, управление. № 4. — 2008.
- ҚР Ұлттық экомика министрлігінің статистика комитетінің мәліметтер жинағы, 2019 ж
- Сводный аналитический отчет о состоянии и использовании земель Республики Казахстан, Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан Комитет по управлению земельными ресурсами. — Астана, 2020.
