Берілген мақалада Ә. Кекілбаев шығармаларындағы метафоралардың қолданысы қарастырылады.
Кілт cөздep: когнитивтік лингвистика, антропоцентризм, дүниенің тілдік бейнесі, метафора.
В данной статье рассматривается использование метафор в произведениях А. Кекильбаева.
Ключевые слова: когнитивная лингвистика, антропоцентризм, языковая картина мира, метафора.
Антропоцентризм — «адам» және «центризм» деген екі сөздің бірігуінен жасалған адамның дүниетанымдағы рөлін көрсететін философиялық термин. Антропоцентризм — әлемді, тілді адами тұрғыдан, адам үшін түсіндіретін концепция. Осы ұстаным тұрғысынан тілді антропоцентристік бағытта зерттеу дегеніміз — тілді сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның дүниетанымымен, парасатымен, болмысымен, философиялық көзқарасымен, ұлттық менталитетімен байланыстыра зерттеу.
Тілді антропологиялық бағытта зерттеу мына мәселелерді алға тартады:
1) тіл және адамның рухани белсенділігі;
2) тіл мен ойлау;
3) тіл және адам физиологиясы;
4) тіл және индивид психологиясы;
5) тіл және мәдениет;
6) тіл және таным;
7) тіл және қоғам;
8) тіл және жалпыхалықтық құндылықтар;
9) тіл және коммуникация т. б. [1].
Дүниенің тілдік бейнесін тілдік бірліктер арқылы, яғни сөздер, сөз тіркестері, афоризмдер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер т. б. арқылы жасалатыны белгілі. Қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесіне келетін болсақ, оны жасайтын тілдік элементтер — осы ғылымға тән терминдер мен сол терминдер негізінде жасалатын концептілер, фреймдер.
Қазіргі жаһандану үдерісі когнитивтік лингвистиканың қалыптасуы мен дамуына да әсер етті. Когнитивтік лингвистика — тіл білімінің қоғамдық-әлеуметтік орны мен рөлінің күшеюіне орай, адамзаттың ой мен тіл, сана мен сөйлеу, таным мен тілдік қарым-қатынас процестерінің бірлескен әрекеті нәтижесінде тілші-ғалымдар алдына жаңа идея, тың ізденісті қажет еткен сала. Бұл сала — жалпы тіл білімі проблемаларымен де, жеке тіл білімі мәселелерімен де тығыз байланысты сала.
Когнитивті лингвистика — тіл мен сананың арақатынасы мәселелерін, адамзат қасиеттерін, қоғамдық құбылыстар мен жаратылысты танып білудің ғылыми теориялық негіздерін, адамның жеке танымдық қабілеттерінің тілмен байланысын және олардың өзара әрекеттесу формаларын зерттейтін тіл біліміндегі антропоцентристік бағыт. Когнитивті лингвистиканың зерттеу нысаны — тілдің танымдық теориясы мен танымдық қызметі.
Когнитивті лингвистиканың басты ұғым категориясы — «ғаламның тілдік бейнесі», «ғалам бейнесі», «ғалам моделі». «Ғалам бейнесі дегеніміз — адамды қоршаған объективтік шындық. Ол танымға тәуелсіз өмір сүреді. Ал табиғи тіл біздің ғалам туралы біліміміз — толық қамтып бейнелеген негізгі форма»,- дей келе «ғаламның тілдік бейнесіне бейнелер емес, бейнеленгендер енеді. Ол — субъективті тәжірибе негізі» [2, 37 б.], — деген тұжырым айтады.
Когнитивті лингвистика — бұл «тілді жалпы танымдық механизм ретінде, танымдық құрал ретінде — ақпаратты бейнелеуде (кодтауда) және түрлендіруде рөл атқаратын белгілер жүйесі». Демек, когнитивтік лингвистиканың орталық мәселесі — білім алмасудың негізі ретінде тілдік қарым-қатынас моделін құру.
Когнитивті лингвистиканың негізгі терминдері: ой, білім, концептуализация, тұжырымдамалық жүйе, таным, дүниенің тілдік көрінісі, танымдық база, психикалық көріністер, танымдық модель, категориялау, вербализация, менталитет, мәдени тұрақтылар, тұжырымдама, әлем бейнесі, концептосфера, ұлттық-мәдени кеңістік және т. б.
«Танымдық грамматика» термині алғаш рет 1975 жылы Дж. Лакоффа пен Г. Томпсонның «Когнитивтік граматиканың ұсынамыз» атты мақаласында жарық көрді. 1987 жылы Р. Лангакердің «Когнитивтік грамматиканың негіздері» атты еңбегінің бірінші томы жарық көрді. 1990 жылдардың ортасында Еуропада когнитивтік лингвистика бойынша Ф. Унгерер және Х. И. Шмидттің «Когнитивтік лингвистикаға кіріспе» (1996) және Б. Хайненің «Грамматиканың когнитивтік негіздері» (1997) атты алғашқы оқулықтары жарық көрді.
Жалпы тіл біліміндегі ғылымдар арасындағы интеграция процесінің негізінде туындаған когнитивті лингвистика ғылымы соңғы жылдары (өткен ғасырдың 90 жылдарынан бастап) қазақ тіл білімін зерттеуші ғалымдардың да назарын аударуда. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары когнитивтік лингвистика мәселелеріне ерекше көңіл бөліп зерттеу нысанына айналдырған Р. Сыздық, Ә. Қайдар, М. Копыленко, Е. Жанпейісов, Г. Гиздатов, Н. Уәли, Қ. Жаманбаева, Ж. Манкеева, Э. Сүлейменова, Г. Смағұлова, Б. Момынова, А. Салқынбай, Г. Сағидолда, Э. Оразалиева, Г. Снасапова, С. Жиренов, Ф. Қожахметова, Н. Айтова, А. Әмірбековалар секілді зерттеушілер бұл мәселені лексикология, этнолингвистика, когнитология, лингвомәдениеттану салалары тұрғысынан қарастырып зерттеуде.
Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі — ауыстыру, яки метафора (грекше metaphora — көшіру ) — сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту [3, 214 б.].
Метафора — сыртқы не ішкі белгілеріндегі (тұлғасындағы, атқаратын қызметіндегі т.б.) ұқсастыққа қарап бір зат атауының басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы. Мағына ауысуының бұл тәсілінің негізінде ұқсату заңдылығы жатыр.
Сөзге метафоралық тәсіл арқылы ауыс мағына жамайтын сөз біткеннің бәрі емес, тілдегі заттар мен құбылыстардың атын, іс-әрекетін, сапа мен белгілерін білдіретін сөздер. Бұлар сөзге нақтылы мағына қосып, семантикалық аясын үнемі кеңейтумен болады. Сөзге қосылған үстеме (туынды) мағына заттың, құбылыстың бойында бар сан алуан ерекше белгілердің негізінде ауыстырып қолдану арқылы жасалады. Сондықтан бір сөзден тараған қосымша мағыналар бір сөз табына да, кейде әр сөз табына да қатысты болып келеді.
Метафора қолдану сипатына қарай негізінде екі түрге бөлінеді:
а) тілдік (сөздік) метафора; ә) поэтикалық (сөйлеу кезінде туындайтын контекстік) метафора [3, 88 б.].
Тілдік (сөздік) метафора сөзге жаңа мағына қосып, оның семантикалық шеңберін кеңейтіп, әрдайым үздіксіз дамытып отырады. Тілдік метафораны жалпыхалықтық сипатына қарап дәстүрлі метафора деп де атайды. Дәстүрлі метафоралық тәсіл бойынша қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздер ұқсату заңына сүйеніп, шыққан.
Дәстүрлі метафоралардың мағынасы халықтың таным-түсінігі, ой-өрісі, тіршілігі мен тұрмысына байланысты. Олар — мағынасы көпшілікке түсінікті, жиі қолданысқа түсетін бейнелі метафоралар. Дәстүрлі метафораның авторы жоқ. Олар — мақал-мәтелдер тәрізді халық қазынасы. Дәстүрлі метафоралар сөз айшығы ретінде тілде тұрақты қолданылады. Бірте-бірте дәстүрлі метафоралардың бейнелілік қасиеті солғындап, күңгірттенеді. Дәстүрлі метафоралар поэтикалық метафоралар тәрізді, негізінен, көркем әдебиетте қолданылады.
Поэзияның көркемдік қуатын танытатын тілдік құралдардың бірі — метафора болып табылады. Ә. Кекілбаев қолдасындағы метафоралардың басым көпшілігі индивидуальды болып табылады.
Арман дейтін — арғымақ ,
Шындық дейтін — шабан ат ,
Үстіне жатсын жар құлап,
Шабатын әлін шамалап.
Сезім дейтін — сел нөсер ,
Төзім дейтін — қара жер .
Әулекі келер жәрмес ер,
Әуреге түспей қала гөр.
Келтірілген мысалдарда Арман — арғымақ, Шындық — шабан ат, Сезім — сел нөсер, Төзім — қара жер деген метафоралар кездеседі. Қолданылып тұрған метафоралардың барлығы — авторлық метафоралар. Берілген метафоралар заттар мен құбылыстардың белгілерінің ассоциациялануы, байланысуы арқылы жасалп, ойды дамытып отыр. Əр түрлі салыстырулар шығарма тіліне көркемдік береді. Бұл мысалдарда арманды арғымақ атқа, шындықты шабан атқа, сезімді сел нөсерге, төзімді қара жерге ауыстыру арқылы, ақиқат дүниедегі объектілерді бақылай отырып, олардың арасындағы байланысты оқырманға әсерлі етіп жеткізе білген.
Ә. Кекілбаев шығармаларындағы біраз метафоралар «жүрек» сөзіне қатысты болып келеді.
Мысалы, Ең шырқау биік те — жүрек .
Өлеңнің ырғағы — жүрек соғысының ырғағы.
Ақын үшін ең зымыран тұңғиық та — жүрек,
Жырдағы адрес — жүрек.
Келтірілген мысалдарда ақындықтың айнасы — жүрек екенін, яғни өлеңнің өнердің жүректен шығатынын көрсетіп тұр.
Анадайдан оны көріп бүлкілдеп,
Жорытады атың. Көзіңе де жылтың кеп,
Қуаныштың домбырасы кеудеңе
Майда қоңыр күй тартады шіңкілдеп.
Келтірілген өлең щумағында кедесетін метафора — қуаныштың домбырасы. Бұл метафора — қазақ халқының ұлттық-мәдени ерекшеліктерден хабар бере отырып, автордың дүниетанымымен ұлттық негізде қуаныштың символы ретінде беріліп тұр. Домбыра — әнмен байланысты. Ән — көтеріңкі көңіл-күйдің белгісі. Демек, поэтикалық мәнмәтінде қуаныштың домбырасы метафорасы қуаныш эмоциясына бөленіп тұрған адам бейнесін көз алдыңа елестетеді.
Қорыта айтқанда, метафора — адамның жеке және мәдени-тілдік тәжірибесімен, эмотивті және мәдени коннотациясы бар, екі түрлі құбылыс арасындағы «концептуалдық ұқсастық» негізінде жасалатын тілдік бірлік. Метафора ауыспалы мағынада келіп, ойды дәл жеткізу үшін поэзия тілінде кеңінен орын алады.
Әдебиет:
- Оразалиева Э. Танымдық және тіл танымдық универсалий негіздері // ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. — 2006. — № 6 (96). — 152–157 бб.
- Мұхамбетқалиева А. Танымдық әрекетпен танымдық құзіреттіліктің тіл үйретудегі ролі // «Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы» атты конференция материалдарының жинағы. — Алматы, 2007. -46–53 бб.
- Қабдолов З. Сөз өнері. — Алматы: Қазақ университеті, 1992. — 352 б.
