Берілген мақалада жаңартылған білім беру мекемесі жағдайында өзін-өзі реттеу қызметін дамытудың теориялық-әдіснамалық тәсілдері қарастырылады.
Кілт cөздep: стратегия, бағалау, ынталандыру, сендіру.
В данной статье рассматриваются теоретико-методологические подходы к развитию саморегулируемой деятельности в условиях обновленного образовательного учреждения.
Ключевые слова: стратегия, оценивание, стимулирование, убеждение.
«Мұғалім көбірек әдістерді білуге тырысуы керек. Ол оны өзіне тірек ретінде пайдалануы тиіс» [1], деп ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қазіргі уақытта білім беру жүйесіндегі заманауи талаптарға сәйкес енгізілген жаңартылған оқу бағдарламасы аясында тез өзгеретін, серпіліске, өзгерістерге дайын және жаңа сын-талапқа ие білімді және білікті, шығармашылық және кәсіби мұғалімдер талап етіледі. Тек ізденіс-зерттеу бағытындағы тапсырмалар жүйесін меңгерген, өз пәнін терең білетін, күнделікті сабақта тақырыпты толық қамтитын, оны оқушыға жеткізе алатын, дәстүрлі және ғылыми озық әдістерді, оқыту құралдарын еркін меңгерген, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын дамытатын білікті мұғалім ғана дәлелденеді.
Жалпы білім беру мазмұны — бұл студенттердің оқу процесінде игеруі керек білім, білік және дағдылардың көлемі. Баланың болашағы, оның зияткерлік дамуы, болашақ жұмысқа деген көзқарасы көбінесе білім мазмұнымен анықталатыны белгілі. Жаңартылған білім беру бағдарламасының негізгі мақсаты — білім алушыларды оқыту нәтижелерін жетілдіру және дамыту, сондай-ақ осы білім беру бағдарламасы білім алушының өз ойын мысалдармен, толық сілтемелердің көмегімен еркін, ашық жеткізе алуына арналған. Бұл бағдарлама білім беру дағдыларын дамытып қана қоймай, сонымен қатар оқушының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырады, баланың жеке тұлға ретінде дамуына баса назар аударады және оқушылардың білім мазмұнын анықтайды.
Қазақстан Республикасының Білім беру ұйымдары (мектеп, гимназия, лицей және т. б.) оқу процесінде «білім алу тәсілдерін білетін», бастамашыл, білімқұмар, өзіне сенімді, жауапты, өзінің және өзгенің әрекеттерін талдай білетін тұлғаны қалыптастыруға бағытталған принципті ұстанады [2]. Студенттерде бұл қасиеттер әртүрлі оқыту стратегиялары арқылы қалыптасады және дамиды. Атап айтқанда, бұл: диалогтік негізде мұғалім мен оқушының бірлескен оқу-танымдық қызметін ұйымдастыру; дидактикалық тұрғыдан алғанда, мұғалім мен оқушы білім іздеу процесіне бірдей қатысуы керек; мұғалім мен оқушы оқу мәселелерін шешуде бірлесіп жұмыс істеген шығармашылық ізденіс әдістерін қолдану; оқушыларды дамыта оқыту принциптеріне сәйкес оқу мәселелерін шешудің әдістері мен әдістерін құру және көрсету; оқушының жеке пікірін тыңдау, оны одан әрі дамыту үшін қолданудың маңыздылығын мойындау. Білім беру мазмұнының жаңартылған бағыты мұғалімнің нұсқауы бойынша оқушының өзін-өзі тәрбиелеуіне үлкен әсер етеді. Жаңартылған білім беру мазмұны белсенді оқытуды, оқушыларды сабаққа тартуды, әртүрлі әдістер мен тәсілдерді қолдана отырып, пәнге деген ынтаны, қызығушылықты көздейді. Осы оқу бағдарламаларындағы пәннің мазмұны мен мақсаттары мұғалімдер үшін тиімді. Бағалаудың сәттілік критерийлері де өте жақсы қамтылған. Мұғалімнің тиімділігі-оқушыны объективті бағалау, мақсаттың анықтығы, ресурстардың жеткіліктілігі. Оқушылар үшін белсенді оқытудың тиімді жақтары, оның жеке, жұптық, топтық жұмысы. Мұндағы басты мақсат-оқушыға деген сенім, оның өз ісіне жауап беру қабілеті, бедел мен қадір-қасиет сезімін дамыту, басқа студенттердің білімін білмеуін толықтыру. Жаңартылған бағдарлама идеяларына сүйене отырып, мен алдыма басты педагогикалық міндет қойдым — оқушыларым үшін серіктес болу.
Қазіргі уақытта жаңартылған бағдарлама шеңберінде «Өзін-өзі тану» бағдарламасын уақтылы енгізу қажеттілігі өмірлік талаптардан туындап, бағдарлама шеңберінде зерделенетін барлық жұмыстар соңына дейін жеткізілетініне сенім пайда болды. Өзін-өзі тану пәнінің көмегімен балалар әртүрлі өмірлік жағдайларды шешуге, өз ойларын ашық айтуға, өз пікірін, сезімін, көңіл-күйін білдіруге, өз мүмкіндіктерін іске асыруға, адами қарым-қатынас жасауға, денсаулықты сақтауға, өзінің ең жақсы қасиеттерін ашуға үйренеді. Оқытудың ұтымды технологиясын пайдалану арқылы шәкірттің тұлғалық болмысын дамытуға мүмкіндік тудыру үшін білім алушының өзін-өзі реттеу қызметін дамытудың теориялық-әдіснамалық тәсілдерін жетілдіру абзал. Өзін-өзі реттеу- ол барлық тірі жандарға тән қасиет. Өзін-өзі реттеу түрлі деңгейде және көп тәсілдермен іске асуы мүмкін.
Өзін-өзі реттеп басқарудың екі деңгейлі үрдістерін бөліп айтуға болады: тактикалық нақты қылық актісі үрдісінде өзін басқару айқын уақыт аралығымен шектеледі; стратегиялық — мұны өзін ұйымдастыру деңгейі деп атауға болады — белгілі уақытқа созылған үрдіс, тұлғалық өзгеруін жоспарлауымен, даралы тұтастай бағыттауды қамтамасыздандырып, өзін-өзі тәрбиелеумен байланысты [3].
Жеке тұлғаның саналы белсенді қызметі оның психологиялық ерекшеліктерін дамытудың негізі болып табылады, яғни жеке тұлға өзінің көзқарасы, тұжырымдамалары, моральдық талаптары, өзін-өзі реттеу функциялары: бағалау, саналы мақсат, өз іс-әрекеттерін, іс-әрекеттерін басқара білу. Гуманист-педагог Я. Корчактың айтуынша, «оқушыны ең алдымен көруге, түсінуге және сүйуге үйрету керек, оқуды үйрену оның соңынан ереді» [4].
Көптеген шет елдерде тұлғаның өзін-өзі реттейтін қызметін дамытудың теориялық және әдіснамалық тәсілдері (Л. С. Выготский, В. С. Мерлин, И. И. Чеснокова, Ч. Кули, Дж.Г. Мид т. б.) және қазақстандық (профессор Ж. Ы. Намазбаеваның жетекшілігімен О. С. Сангилбаев, Ш. С. Сатиева т. б.) ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қарастырылып талданған. Осы ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, оқушының өзін-өзі реттейтін қызметін дамытудың теориялық және әдіснамалық тәсілдерінің педагогикалық функцияларын келесідей топтастыруға болады: конструктивті, ұйымдастырушылық, коммуникативті, дамытушылық, ақпараттық, зерттеу. Бұл тәсілдер сабақ барысында немесе әлеуметтік ұйымдастырушылық ұжымдық жұмыс барысында жүзеге асырылады, студенттерді шығармашылыққа бағыттайды, жаңа қабілеттерді дұрыс байқайды, оларды көтермелейді, алға жылжытады және оларға деген сенімділікті дамытады. Атап айтқанда, жоғары сынып оқушыларының құзыреттілігін, атап айтқанда, тұлғаның теориялық білімі мен практикалық тәжірибесін белгілі бір міндеттерді орындауға дайындығы мен қабілетін реттеуге бағыттау. Бұл адамның білімге, ойлауға және белсенділікке, белгілі мәселелерді шешуге, олардың барысы мен нәтижелерін талдауға, үнемі ұтымды түзетулер енгізуге қабілеттілігінде көрінеді. Осылайша, білім алушының өз қызметін реттеу тәсілдері анықталды, олар келесідей [5]:
Өзін-өзі тану және өзін-өзі бағалау. Өзінің тұлғасын белсенді дамыту үшін білім алушы болашақ мамандығының талаптары тұрғысынан өзіне сырттай сын көзбен қарай білуі тиіс. Бұл өте күрделі процесс. Ол басқа адамдармен өзара әрекеттесу жағдайында жүзеге асырылады. Өзін-өзі тану өзін-өзі сынау нәтижесінде пайда болады. Ол өзін тәуелсіз әлеуметтік, кәсіби және жеке өмірге қалай дайындайтынын, болашақта қандай қасиеттер қажет екенін немесе, керісінше, өз қызметінің қандай сәттері босқа өтетінін байқай білуі керек.
Өзін-өзі ынталандыру. Өз кемшіліктері мен жетістіктері туралы білім олармен күресу қажеттілігін тудыру үшін жеткіліксіз екендігі белгілі. Ол үшін мақсаттылық, ерік-жігер және т. б. қажет. жеке қасиеттер. Самокритика болады ынталандырушы әсері. Ең алдымен, адам өзінің кемшіліктерін анықтауға және жоюға қабілетті болуы керек. Екіншіден, ол өз өмірінде белгілі бір мақсаттар қоя білуі керек. Әрине, мақсат өз мүмкіндіктеріне қарай қойылуы керек. Осылайша, өзін-өзі сынаудың және өмірлік мақсаттың болуы өзін-өзі тәрбиелеудің ынталандырушы факторы болып табылады.
Өзіне-өзі ықпал ету. Жеке тұлғаға әсер ету әдістерінің жүйесінде шек жоқ, мұнда әрқайсысының жеке шығармашылығына байланысты әдістер әртүрлі болуы мүмкін. Әдебиетте жиі кездесетін жеке тұлғаға әсер етудің келесі жолдарын атап өтейік: өзін-өзі бағалау және өзін-өзіне есеп беру. Оның негізгі функциялары: оқиғаларды қабылдау, көру, тізімдеу ғана емес, сонымен қатар оған баға беру, түзетулер енгізу. Осы әдістерді игергеннен кейін өзін-өзі реттеу әрекеттері сөзсіз адамның өзі жасайтын әрекеттері мен әдеттеріне айналады.
Өзін-өзі сендіру . Өз өмірінің фактілерін талдау негізінде және қатаң логикалық нәтижелер көмегімен студент одан әрі дамуына әсер ете алады. Өзін-өзі сендіру арқылы ол өмірдің әртүрлі құбылыстарын таниды, нәтижесінде оның мінез-құлқын өзгерте алады. Өзіне деген сенімділік белсенді және кейде жоғары ойлау қабілеттерін жетілдіруді талап етеді. Ол өзін-өзі сендіру үшін өзін-өзі сендіру туралы ақпаратқа, сондай-ақ талдау, салыстыру, жалпылау және т. б. икемділікке, яғни ойлау процестеріне бейімделеді. Мұнда сіз өзіңізді тыныштандырудың маңыздылығы мен әдісіне назар аударуыңыз керек.
Өзін-өзі күштеу. Кейбір зерттеушілер өзіне деген сенімділік адамға өзін-өзі тәрбиелеуге қажетті қасиеттерді қалыптастыруға көмектесетін ең маңызды әдіс деп санайды. Өзін-өзі тану арқылы адам белгілі бір әрекетке ұмтылады және өзін жеңуге қадам жасайды. Сол сияқты, өзіне-өзі көмек көрсету әдісі өзін-өзі жетілдірудің бір түрі болуы мүмкін. Өзін-өзі басқару-өзін-өзі тәрбиелеудің мәні мен мазмұны, міндеттерді адал орындау, ұжымның, менеджердің, қоғамның еркіне бағыну. Жалпыға бірдей өзін-өзі жою қабілеті туғаннан бастап ешкімге берілмейді, ол өмірлік тәжірибені жинақтау процесінде қалыптасады.
Өзін-өзі күштеудің тағы бір түрі өзін-өзі меңгеру. Өзін-өзі тану және өзін-өзі игеру өзін-өзі тәрбиелеу құралдары мен әдістерімен жүзеге асырылады. Олардың жіктелуін осы құбылыстардың психикалық мазмұнының логикасы бойынша жеке қасиеттер ретінде құруға болады. Біріншіден, зияткерлік-бағдарланған тәсілдерді қарастыруға болады: жеке принциптер мен ұрандар, ескертулер және т. б. екіншіден-сезімге бағытталған тәсілдер: өзін-өзі растау, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі растау, өзін-өзі сынау және өзін-өзі жазалау және т. б. үшіншіден, ерік-жігерге және іс-әрекет тәжірибесіне бағытталған тәсілдер: уәде, ниет, өзін-өзі тану, ант беру, өзін-өзі бақылау және т. б.
Берілген тақырыпты зерттеудің теориялық және практикалық маңызы: өзіндік сана мен өзін-өзі реттеу және тәрбиелеу мәселесінің теориялық-әдіснамалық мазмұны ашылды; өзін-өзі тәрбиелеп реттеуде зейін қасиеттерін дамытудың практикалық мүмкіндіктері талданды; зейін қасиеттерінің өзін-өзі тәрбиелеуде алатын орны мен дамытуға қажет ерекшеліктерін дұрыс бағдарлауға мүмкіндік туғызатыны дәлелденді; зерттеу мақсатына байланысты әдістер мен әдістемелерді практикалық іске асыру жолдары жүйеге енгізілді.
Қорыта келе түйіндейтініміз, жаңартылған білім беру жүйесінің басты міндеті — ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде тұлғаның қалыптасуы мен дамуы және оны кәсіби жетілдіру үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбие, білім алу және жан-жақты қалыптасу құқықтарын іске асыру, ана тілін, ұлттық дәстүрлерді сақтау, ақпараттандыру, денсаулықты нығайту. Білім алушылардың бойында осындай қасиеттерді қалыптастыру мен дамыту Қазақстан Республикасы Білім беру жүйесінің маңызды міндеті ретінде қаралады. Оқушы өзінің мектеп қабырғасында алған білімін болашақ өмірінде қолдана білуі керек. Бұл бағдарламаның негізінде мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейтін «Өмірмен байланыс» ұғымы жатыр. ХХІ ғасырда мұғалімдер өмірдің барлық саласында жетістікке жету, қажетті дағдыларды қалыптастыру үшін көп еңбек етуі керек. Жаңартылған оқу бағдарламасы аясында тек өз пәнін, мамандығын шексіз сүйетін, бала үшін мұғалімнің өмірін құдіретті деп санайтын білімді мұғалімдер ғана жұмыс істей алады. Біз білгендеріміз және білгендеріміз көп. Егер мұғалім болашақтағы өзгерістерді байқағысы келсе, онда ол оны уақытында жасап, оқушының қабілетін жетілдіріп, оқушыларды болашаққа жетелеп, бүгіннен бастап жақсы іс бастауы керек. Жаңартылған білім-болашақтың кепілі. Жаңартылған білім беру бағдарламасы заманауи озық технологиялардың барлық қыр-сырын білуге мүмкіндік береді.
Әдебиет:
- Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. — Алматы. 2004. — 460 б.
- ҚР орта білім мазмұнын жаңарту еңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі бастауыш сынып пәндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. 2016.
- Тәжібаев Т. Жалпы психология. — Алматы, 1993. — 240 б.
- Өзін-өзі тану: махаббат пен шығармашылық педагогикасы // https://infourok.ru/zinzi-tanu-mahabbat-pen-shiarmashili-pedagogikasi-978891.html
- Тиімді инновациялық технологиялар арқылы оқу үрдісінің субъектілерінің дамуын басқару // https://melimde.com/tiimdi-innovaciyali-tehnologiyalar-arili-ou-rdisini-subektiler.html
