Рухани мәдениеттің құрамдасы саналатын құқықтық мәдениет білімнің жалпы деңгейі және қоғамның құқыққа объективті қатынасы, өмір сүру процесінде пайда болатын нормалар, сенімдер мен көзқарастар түріндегі құқықтық білімнің жиынтығы болып табылады. Құқықтық мәдениет еңбек ету, өзара әрекеттесетін субъектілердің қарым-қатынасы мен мінез-құлқында көрініс табады. Мәдени және құқықтық тәрбие мен оқыту жүйесінің ықпалы барысында қалыптасады.
Ғылымда құқықтық мәдениетті үшке бөлу кеңінен қалыптасқан: қоғамның құқықтық мәдениеті; тұлғаның құқықтық мәдениеті; әлеуметтік топтың құқықтық мәдениеті.
Қоғамның құқықтық мәдениеті — адамзаттың құқық саласында жинаған және осы қоғамның құқықтық болмысына қатысты құндылықтар жүйесін танытатын жалпы мәдениеттің бір бөлігі: құқықтық сана деңгейі, заңдылық пен құқықтық тәртіп ережесі, заңнама жағдайы, құқықтық тәжірибе жағдайы және т. б. Құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейі құқықтық ілгерілеудің көрсеткіші болып табылады. Қоғам мәдениеті жеке тұлғалардың, ұжымдардың және басқа да құқық субъектілерінің әлеуметтік-құқықтық белсенділігінің нәтижесі; белсенділіктің бастапқы белгісі, негізі және тұтастай алғанда жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті.
Заң ғылымдарында құқықтық мәдениет түсініктерін құрылымдаудың мынадай негіздерін айтуға болады: объективті және субъективті құраушылары бойынша құқықтық мәдениеттің субъектілері, яғни тасымалдаушылары; қоғамдық және жеке мүдделердің ара-қатынасы; идеологиялық және әлеуметтік-психологиялық құндылықтардың болуы; мінез-құлық және құндылық компоненттері; алынған құқықтық білімнің деңгейі мен дәрежесі; құқықтық білімді санада бекіту, тәжірибеде іске асыру дәрежесі [1, 62 б.].
Тұлғаның құқықтық мәдениеті қоғамның құқықтық мәдениетімен тығыз байланысты. Ол кез келген адамның заңды қызметін қамтамасыз ететін тұлғаның үдемелі-құқықтық дамуының дәрежесі мен сипаты саналады. Тұлғаның құқықтық мәдениеті мына құбылыстармен байланысты: құқықтық білімнің, құқықтық ақпараттың болуы — интеллектуалдылық; жинақталған ақпарат пен құқықтық білімді құқықтық сенімге, мінез-құлықтың әдеттеріне айналдыру — эмоционалды-психологиялық; осы құқықтық білім мен құқықтық сенімдерді негізге ала отырып, әрекет етуге, яғни заңға сәйкес заңды түрде әрекет етуге дайын болу: өз құқықтарын пайдалану, міндеттерін орындау, тыйымдарды сақтау, сондай-ақ олар бұзылған жағдайда өз құқықтарын қорғай білу — мінез-құлықтық.
Тұлғаның құқықтық мәдениеті қоғам мүшесінің құқықтық әлеуметтену деңгейін, оның мемлекеттік және әлеуметтік өмірдің құқықтық принциптерін, Конституцияны және басқа заңдарды игеру және пайдалану дәрежесін сипаттайды. Тұлғаның құқықтық мәдениеті құқықты білу мен түсінуді ғана емес, сонымен бірге ол туралы әлеуметтік құндылық ретінде құқықтық пайымдауды, ең бастысы оны жүзеге асыру, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту жөніндегі белсенді жұмысты білдіреді. Демек, тұлғаның құқықтық мәдениеті оның іс-әрекеттегі позитивті құқықтық санасын білдіреді.
Әлеуметтік топтың құқықтық мәдениеті осы топтың құқықтық сана деңгейімен сипатталатын және қолданыстағы заңның талаптарын нақты жүзеге асыру деңгейі жиі кездесетін түсінік. Жалпы алғанда қоғамның құқықтық мәдениетінің сипаттамасы әлеуметтік топтың құқықтық мәдениетінің сипаттамасымен сәйкес келетінін ескере отырып, әлеуметтік топтың құқықтық мәдениетін қоғамның құқықтық мәдениетінен тікелей құқықтық мәдениетті емес, белгілі бір әлеуметтік топты зерттеген кезде бөлген жөн.
«Law, Legal Culture and Society» [2] атты еңбекте құқықтық тәртіптің плюралистік сәйкестігі қарастырылады. Кітапта қоғам мен заңды қабылдаудың әртүрлі тәсілдерінің өзара рефлексивтілігі қоғамның жазбаша заңды ерекше формальды болмысына көлеңке түсіреді деп айтылады. Айна метафорасы арқылы қазіргі қоғамдағы құқықтық мәдениеттердің көптеген тәсілдеріне ерекше көзқарасты алға тартады. Қоғамның айнасы ретінде ол құқықтық жүйедегі құқықтық мәдениеттің құрылымы мен қызметін және қоғамдағы құқықтың сыртқы көрінісін ажыратады. Бұл екі жақтылық заңның өсіп келе жатқан трансұлттандырылуына байланысты одан әрі мәселені дамытады.
Алғыс білдіру
Ғылыми-зерттеу жұмысы «Болашақ» Ғылыми-зерттеу институты жанындағы Әлеуметтік-экономикалық және саяси зерттеулер орталығының «Құқықтық мәдениетті арттыру және мемлекеттіліктің негіз қалаушы құндылықтарын құрметтеуді қалыптастыру» университетішілік жобасы шеңберінде орындалып, университет құрылтайшысының қаржыландыруымен жарық көрді.
Әдебиет:
- Akhmetov A. S. Phenomenon of legal culture of Kazakhstan society // Bulletin of the Karaganda university. Law series. — 2018. — № 3 (91). — P. 59–65.
- Febbrajo A. Law, Legal Culture and Society. Mirrored Identities of the Legal Order. — Routledge, 2020. — 212 p.
