Берілген мақалада инновациялық білім берудегі оқушылардың метатанымдық қабілетін дамытудың педагогикалық шарттары қарастырылады.
Кілт cөздep: инновация, ақпараттық технологиялар, метатаным.
В данной статье рассматриваются педагогические условия развития метапознавательных способностей учащихся в инновационном образовании.
Ключевые слова: инновация, информационные технологии, метапознавательный.
«Қазіргі заманда жастарға жаңа ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет», — деп Елбасы Н.Ә. Назарбаев айтқандай ақпараттық қоғамда, жаһандану дәуірінде, компьютер, смартфон, телекоммуникациялар құнның негізіне айналады. Жаңа технологияларды жаңарту жылдан жылға негізгі жаһандық үдерістерді ақпараттандыру заман талабы.
Жаңа инновациялық технология білім беру caласынa дaмытyды, яғни oқy үрдiсiн дapaлауда oқушының жeкe тұлға ретінде дaмытyды, өзiндiк іс-әрекетін қaлыптacтыруғa бaғыттaу-бiлiм бeрyдe пәндeрдiң бip-бipiмeн кipiктipiле бaйлaныcын жүзeге aсырyды көздейді. Кәсіби мамандандырылған пәндерді оқытуда жаңа инновациялық технологияларды пайдалану арқылы оқу тиімділігін арттыру жұмыс түрлерін ұйымдастырып оқушылардың игерген білімдерін пайымдау болып табылады. Oқытyдың жaңa тexнoлoгияcы — oқытyдың тиiмдi әдiс-тәсiлдерiн қoлдaнуды, oқытyдың әр түрлi әдicтерi мен формаларын біріктіруді, оқу материалын тиімді пайдалануды,оқудың сапасына білім мен біліктілікті жүйелеуді жүзеге асырады [1].
Жаңа инновациялық технология — адамды серпінді, тез өзгеретін жағдайда өмірге дайындайтын білім беру түрін білдіреді. Оқушылардың кәсіби білім беру сапаларын арттырумен қатар, оларға өз қабілеттеріне қарап, өздерін дамытып, сыни тұрғыдан қарауға мүмкіндік береді. Танымдық белсенділікті арттырады және шығармашылық қабілеттерін дамытады. Оқытудағы жаңа технологияны енгізу, ақпараттандыру, білім беруді дамыту. Мұғалімге жеке тұлғаны, оның толық білімін және оқу мақсаттарына қол жеткізуді тиімді және нақты анықтауға мүмкіндік береді. Болашақ мамандардың білім, құзыреттілік, сана, жауапкершілік қасиеттерін бойына сіңіруде кәсіби құзыреттілікті қалыптастыруда жаңа технологияларды қолданудың рөлі. Сонымен қатар, технологияны тиімді пайдалану мүмкіндігі мұғалімнің шеберлік, шеберлік және кәсіби құзіреттілік деңгейіне әсер етеді.
Жаңа педагогикалық технологияны игеру барысында оқыту міндеттері жаңартылуы мүмкін: педагогикалық қызметтің өзекті мәселелерін білу; Оқу бағдарламасының нұсқаларын жасау; оқыту моделін құру; оқу жобаларының мазмұнын анықтау, әр оқушыға тапсырмалар құрастыру; оқушылардың жаңа материалды меңгеруінде деңгейлік шығармалар жасау; оқу қызметінің бағалау көрсеткіштерін анықтау, жетілдірудің дидактикалық құралдары жүйесін қалыптастыру [2].
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей елімізде жаңа инновациялық технологиямен қаруланған білім берудің жаңа жүйесі жасақталып, қазақстандық білім беру жүйесі әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл өзгерістер оқушылардың метатанымдық немесе өздігінен реттелетін оқуын жетілдіретін педагогикалық талаптармен шыңдалған жеке тұлғаның қалыптасуын талап етуде. Осыған байланысты ұсынылған мақаланың мақсаты — оқушылардың метатанымдық немесе өздігінен реттелетін оқуының тиімділігін анықтау және оқушылардың қабілеттерін арттырудың кейбір педагогикалық алғышарттарына шолу жасау.
«Метатану» термині оқушылардың саналы оқуы мен ойлауының дамуына ықпал ететін бірқатар процестерге қатысты қолданылады. Метатануға танымдық процестерді тану, түсіну және реттеу үшін немесе танымдық процестерді қарастыру үшін, соның ішінде қателерді тану және ойлауды бақылау үшін пайдалану ретінде анықтауға болады [3].
Әрине, ХХ ғасырда жинақталған озық педагогикалық тәжірибе мен пән мұғалімінің өзін-өзі тануы мен кәсіби ойлауын жандандыруға бағытталған педагогикалық жұмыстың тиімділігін, кәсіби дербестігін көрсетті. Болжағанымыздай, оқушылардың метатанымдық немесе өздігінен реттелетін оқуының алғышарттарын қалыптастыру үшін оқу-тәрбие процесі төмендегідей мазмұнды компоненттерді қамтуы тиіс, сонда ғана пән мұғалімінің оқушылардың кәсіби өздігінен білім алу қабілеттерінің шарты жасақталады:
- жеке тұлғаның өзін-өзі дамытатын және өзін-өзі реттейтін жүйесіне негізделген оқыту моделін іске асыру;
- жеке тұлғаның даралығына, оның тұтас ішкі әлеміне мотивациялық, операциялық, мінез-құлық, когнитивтік және рефлексиялық компоненттердің бірлігіне бағдар беру;
- мұғалім мен оқушының өзара іс-қимылын қамтамасыз ететін рефлексияның дамуына басты назар аудару;
- оқуды өздігінен ұйымдастыру және оқуға сыни көзқараспен қарау қабілеттерін жетілдіру; оқытудың өзекті мәселелерінің деңгейін болжай білу, өзін өзі реттеп дұрыс шешім шығаруға дағдыландыру.
Өзін-өзі реттейтін оқыту деп адамның іс-әрекетке (бейімделуге) және алынған нәтижелер туралы хабардар ететін кері байланысқа (афферентацияға) бейімделетін әсерін қамтамасыз ететін психологиялық тетіктер түсініледі [4]. Отандық ғылымда оқушылардың оқу қызметін өзін-өзі реттеуді дамыту мәселелері екі бағыт бойынша қаралады. Біріншісі-оқушылардың дербестігін (өзіндік жұмысын) дамыту, екіншісі-даралықты дамыту.
Метатанымдық қабілеттерін жетілдірудің кейбір әдістеріне тоқталайық және ең алдымен «оқуды үйрену» модулінің атауы «Өзін-өзі реттеу» процесін білдіреді. Осы метатану модулінің көмегімен оқушының оқу тәжірибесін түсіну және бақылау қабілеттері дамиды. Оқуға саналы түрде қарайды, есептерді шешуде өзінің әдістері мен тәсілдерін қолданады. Өзінің күшті және әлсіз жақтарын сезінеді, оқу барысында өзіне не ұнайтынын, не ұнамайтынын түсінеді және жеке мақсаттар қою қабілеті пайда болады. Ол орындауға тиісті тапсырманы анықтайды және бір немесе бірнеше тәсілдер арқылы тапсырманы орындау жоспарын құру арқылы стратегиялық ойлау және бақылау қабілетін арттырады. Оқушының оқуын бақылауға алып, оны жүргізу кезінде оларға тәуелсіздік беруге ерекше назар аудару керек. Бұл метатанудың маңызды аспектісін — өз бетінше жұмыс істеуге және дамуға деген ұмтылысты қалыптастырады. Оқу үдерісінің табыстылығына байланысты ынталандыру, әлеуметтік және эмоционалдық себептер арасындағы күрделі әрекеттестікпен метатанымдық білімге де байланыстылығын ойдан шығармаған жөн.Өзін-өзі реттеу мен метатанудың мұндай дағдыларын дамыту — балалардың саналы оқушылар болып қалыптасуының кепілі.
Оқушылардың метатануының мониторингі бақылау және талдау негізінде анықталған: білім алушының жеке басы ретіндегі өзі туралы білімі; мақсаттар мен тапсырмаларды білу, түсіну және бағалау; тапсырманы орындауға қажетті стратегияларды білу және оларды бақылау.
Таңдалған тапсырмалар өзін-өзі реттеу әдістерін жүзеге асыруға ықпал етуі керек, ал олардың өзін-өзі реттеуі тапсырмаға қызығушылықтың жоғары деңгейіне өтуге ықпал етуі керек. Бақылау жұмыстары балалардың оқуы мен жазуына қатысты жүргізілді, оқу бағдарламасында қолдануға болатын тиімді педагогикалық әдістер мен әдістерді анықтауға және метатану процесінде сөйлеудің дамуына ықпал етуге көмектесті. «Қалай үйренуге болады» атты ауқымды зерттеу барысында Кембридж университетінің зерттеушілері «Оқушы дауысы» жобасын жүзеге асырды. Жобаның мақсаты: оқушының оқыту және оқыту туралы пікірін ескеру; мұғалімдерге оқушыға кеңес беру әдістері мен тәсілдері бойынша нұсқаулық әзірлеу; мектептерде ашық және қауіпсіз диалог құру проблемалары мен мүмкіндіктерін анықтау болды. Осы жоба аясында оқушылармен мектеп өміріне қатысты көптеген мәселелер бойынша, соның ішінде көтермелеу және жазалау жүйесін өзгерту сияқты тақырыптар бойынша әңгімелер жүргізілді. «Қызығушылығын ояту» кезеңінде өткен тақырыпты тексеру үшін тест жұмыстарын жүргізе отырып, оқушылардың білім деңгейін бақылауға болады, ал жаңа сабақты бастамас бұрын «шоғырландыру» стратегиясы арқылы оқушылармен бірлесіп жұмыс істеуге болады. Сабақтың қандай құрылымында біз осындай стратегияларды қолдансақ та, «Мен не ұтам?», және «Оқушы не ұтады? деген сұрақтарды есінен шығармауы керек. «Мағынаны тану» кезеңінде оқушыларды топқа бөлу арқылы сұрақтар дайындап оны «Куббизм» стратегиясы арқылы іске асыру арқылы сұрақтар дайындауға болады. Сұрақтар үш деңгейде әзірленеді. Оқушылар өз ойларын білдіре отырып, дайындалған сұрақтарға жауап береді. Бұл технологияның келесі кезеңі-рефлексия. Мұнда сіз «Венн» диаграммасын қолдана отырып, тақырыптардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсете аласыз. Осы кезде сіз пікірталас немесе «5 минуттық эссе» жаза аласыз. Мұндағы мақсат-оқушылардың өз көзқарастарын қалыптастыру. Эссе жазу кезінде өткізу қабілеті төмен оқушылар 5–6 сөйлемнен тұратын ойын жазды, бұл оқушыларды сабаққа тартуға мүмкіндік берді.
Жобалауға қатысқан мұғалімдер оқушылардың жауапкершілігі мен сындарлығына таң қалды, ал оқушылар өз кезегінде пікірлестердің артықшылығын мойындады. Нәтижесінде олар: басқалардың өздерін құрметтейтінін, тыңдайтынын және оларды пікір деп санайтынын сезінді; мәселені шешу кезінде олардың пікірлері ескерілетініне көз жеткізді; өзін-өзі тәрбиелеуді бақылау деңгейін анықтады; бірлесіп талқылауға болатын мәселелер шеңберін анықтады; оқуды қалай жақсартуға деген сенімді нығайтты.
Зерттеу тақырыбы бойынша инновациялық білім берудегі оқушылардың метатанымдық қабілетін дамытудың төмендегідей педагогикалық шарттары айқындалды:
- мұғалім сабақты шығармашылық деңгейде ұйымдастыру үшін мүмкін деңгейдегі тапсырмаларды шығармашылық деңгейге дейін жеткізе құра білуі;
- шығармашылық тапсырмаларды орындату үшін оларды талдатып, өзінің көзқарасын білдіруге мүмкіндік жасау;
- жаңа білімді меңгеруде ойды белсенді ету әдістері бақылау сұрақтарын шығармашылықпен құра білу, ойды практикалық жолмен меңгертудің тәсілдерін іздестіру;
- эмпирикалық әдістерді (сауалнама, бақылау, интервью,әңгімелесу, оқушылардың шығармашылық жұмыстарын талдау, тәжірибелік-эксперименттерді жүргізу) жете меңгеруі;
- оқушылардың шығармашылық жұмыстарына әділ баға беріп,оны өз ісінде жаңа нәтижелер алуға жетелеуі;
- әрбір жұмыстың тақырыбы мен мақсатына, шығармашылық жұмыстардың түрлері мен деңгейлеріне сәйкес құра білуі.
Қорытындылай келе анықталғаны, оқушылардың өзіндік қызметі олардың жан-жақты дамуының алғышарты болып табылады. Оқушыны өзін-өзі тануға деген ұмтылыс, ізденіс терең білім алуда, ақыл-ой қабілеттерін дамытуда шығармашылыққа әкеледі. Оқушылардың өзіндік жұмысы білімді терең игерудегі тәуелсіздікті арттырады. Олардың алған білімдерін кеңейту сана мен беріктікті қамтамасыз етеді. Оқуға деген ынтаны арттырады және оқушылардың қажетті біліктері мен дағдыларын қалыптастыру үшін сыныптан тыс және мектептен тыс дербес оқытуға әкеледі. Өз бетінше ойлауды дамытуға бағытталған жұмыс белгілі бір дәрежеде оқу материалын игеру, оқушыдан оқу процесінде «осал жерлер» туралы кері ақпаратты жедел алу сияқты өзекті дидактикалық мәселелерді шешуге ықпал етеді. Қарым-қатынастың жетіспеушілігін азайтады, бұл оқушының жеке қасиеттерін өз шындығында дамытудың маңызды шарты болып табылады.
Бұрынғы оқушы тек тыңдаушы, орындаушы болса, ал қазіргі оқушы — өзін-өзі тәрбиелеуді іздейтін адам. Қазіргі оқушы: жоғары дүниетанымдық қабілеттерге ие; дарынды, әуесқой; мақсатты, талапшыл; мақсат қоюды біледі. Әр оқушының өзіндік даму деңгейіне жетуге және жетуге мүмкіндігі бар.
Метатанымдық қабілеттері қалыптасқан бала: нақты мақсаттар қоюды үйренеді; өзіне деген сенімділікті арттырады; оқу процесіне белсенді қатысады; жолдастарының пікірін құрметтейді; қызықты, проблемалық сұрақтар қоюды біледі; талдауға, бағалауға үйренеді; пәнге қызығушылық танытады.
Ең бастысы, өзін-өзі реттеудегі оқытудың жеке мәні ашатындай, оқытудың орындылығын, танымдық мотивацияны, жеке және интеллектуалдық рефлексияны қалыптастырған педагогиканың мүмкіндіктері жасайды, сонымен қатар ақыл-ой қызметін ұйымдастырудың тәсілдерін, жалпы оқу және тәуелсіз кәсіби жұмыс тәсілдерін анықтауға көмектеседі.
Әдебиет:
- Инновациялық білім беру үрдістерінің мәні, түрлері және құрылымы // Ізденіс. — 2005. — № 3 (2).
- Валиева М. Жаңа педагогикалық технологиялар. — Əдістемелік нұсқау, 2002.
- Каримов А. Н. Педагогикалық қызмет және педагогикалық шеберлік негіздері. — Алматы: Қазақ университеті, 2010.
- // Қазақстан мектебі. — 2000. — № 10.
