Қазіргі кезде білім беру саласындағы әлемдік білім кеңістігіне ұмтылуға байланысты жасалынып жатқан талпыныстар мектеп оқушыларының ойлау белсенділігін дамытып, білім мен біліктерін өмірдің жаңа жағдайына пайдалана білуге үйрету қажеттілігін туғызады.
Мақалада бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер жайлы, ойлау қабілеттерінің түрлерін,оқу үдерісінде қалай жүзеге асырылатыны жайлы баяндалады.
Түйінді сөздер : ойлау, қабілет,әдіс-тәсіл, бастауыш сынып.
В данное время в области образования в связи с освоением глобального образовательного пространства делают необходимым развитие интеллектуальной активности школьников и обучение их применению своих знаний и навыков в новых жизненных ситуациях.
В статье описаны методы, используемые при развитии мыслительных навыков у учащихся начальных классов, типы навыков мышления, как они реализуются в процессе обучения.
Ключевые слова: мышление, способности, метод, начальная школа.
Current efforts in the field of education in connection with the development of the global educational space make it necessary to develop the intellectual activity of schoolchildren and teach them to apply their knowledge and skills in new life situations.
The article describes the methods used in the development of thinking skills in primary school students, the types of thinking skills, how they are implemented in the learning process.
Key words : thinking, ability, method, primary school.
Ежелгі Рим мақалында:«Біз білімді мектеп үшін емес,өмір үшін үйренеміз»делінген. Осы мақалдаң мағынасы бүгінде өзекті. Балаларда қандай да бір өзгерістер болсын, оларды тоқтатпайтындай етіп үйрету. Оның мақсаты-оқушылар мүмкіндігінше көп нәрсені білуі емес, қалай әрекет етуді, білуді, ақпарат алуды, жалпылауды, қажетті білімді талдауды және кез-келген жағдайда мәселелерді шешуді, яғни балалардың ойлауын дамытуды көздейді.
«Ойлау-бұл адам танымының жоғарғы сатысын құрайтын объективті шындықты бейнелеу процесі". [1].
Ойлау дегеніміз-объективті шындықтың тұрақты, маңызды байланыстары мен қатынастарындағы жалпыланған көрінісі. Ол сөйлеу ортақтығы мен бірлігімен сипатталады. Басқаша айтқанда, ойлау дегеніміз-субъективті жаңа білімді ашумен, мәселелерді шешумен, шындықтың шығармашылық өзгеруімен байланысты танымның психикалық процесі.
Ой жұмыс істейтін негізгі элементтер:
— ұғымдар (кез-келген заттар мен құбылыстардың жалпы және маңызды белгілерінің көрінісі),
— пайымдау (заттар мен құбылыстар арасындағы байланысты орнату;
— ол шынайы және жалған болуы мүмкін),
— қорытындылар (жаңа шешімнің бір немесе бірнеше пікірлерінен қорытынды), сондай-ақ бейнелер мен көріністер).
Бастауыш мектеп — балалық шақтың шыңы деп аталады. Қазіргі психикалық даму кезеңінде бастауыш мектеп оқушылары 6–7-ден 9–11 жасқа дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл жаста өмір салты мен стилі өзгереді: жаңа талаптар, оқушының жаңа әлеуметтік рөлі, іс — әрекеттің түбегейлі жаңа түрі-оқу әрекеті. Оқушылар мектепте жаңа білім мен дағдыларды ғана емес, сонымен бірге белгілі бір әлеуметтік мәртебеге ие болады. Қарым-қатынас жүйесіндегі орнын қабылдау өзгереді. Баланың мүдделері, құндылықтары, бүкіл өмір салты өзгереді; жан-жақты психикалық дамудың белсенді процестері басталады, ол барлық жеке салалардың, соның ішінде танымдық салалардың жеке компоненттерін қалыптастыруда көрініс табады. Ойлауға ерекше рөл беріледі, өйткені дәл осы кезеңде ол одан әрі дамуға негіз береді.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың ойлау қабілеті дамудың алғашқы кезеңінде. Осы кезеңде осы жастағы негізгі болып табылатын визуалды-бейнелі ойлаудан ауызша-логикалық, тұжырымдамалық ойлауға көшу жүзеге асырылады. [2].
Қазіргі педагогика мен психологияда балалардағы ойлаудың логикалық құрылымын қалыптастыруды зерттеудің әртүрлі бағыттары бар [3].
Қазіргі ғалымдардың, дамытушылық оқыту жүйесін жасаушылардың пікірінше, дәстүрлі оқыту сабағындағы уақыттың көп бөлігі мұғалімнің сөзімен толтырылған — сұрақтарды қайталау, оқушылардың жауаптарын қайталау, (мұғалім үзіліске төтеп бере алмайды, оқушының оймен жауап беруін күте алмайды), бірақ бұл дұрыс емес.. Мұғалімнен үлкен білім талап етіледі: жетекші рөлмен, баланы өзін-өзі тану еркіндігімен қамтамасыз етумен қатар сабақтың басынан аяғына дейін бала өзінің, тіпті жетілмеген ойларын, байқауларын батыл білдіретіне жағдайлар жасау керек. Сондықтан балаларға нақты жауаптарды айту емес, нақты нұсқаларды қажет ететін сұрақтар қоюды үйрену өте маңызды. Осылайша, бастауыш сынып мұғалімінің басты міндеттерінің бірі-оқушыларды ойлаудың өзіндік логикалық әдістеріне үйрету деп айтуға болады.
Ойлаудың арқасында адам қабілетті енді материалдық емес, іс жүзінде емес, объектілерді ақылмен өзгерту және табиғат құбылыстары арқылы. Адамның ойлау қабілеті оның практикалық мүмкіндіктерін ерекше кеңейтеді. Бұл қазіргі заманғы негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Мектепте білім беру — оқушылардың ойлау қабілетін дамыту болып табылады.
Бастауыш мектеп жасында ойлауды дамыту ерекше рөл атқарады. Мектептегі оқудың басталуымен ойлау ең маңызды орынды алады.
Лев Семенович Выготский: Баланың психикалық дамуы және басқа психикалық функциялар жүйесінде шешуші болады, ол оның әсерінен интеллектуалды және ерікті сипатқа ие болады. Қазіргі психологияда-ойлау «адамның танымдық іс-әрекетінің жалпыланған және болмыстың жанама көрінісі; шығармашылық белсенділігі [4].
Вера Владимировна Левитес ойлаудың екі ерекшелігін айтып өткен:
Ойлаудың бірінші ерекшелігі-оның жанама сипаты. Бұл адам тікелей біледі немесе тікелей біле алмайды, ол жанама түрде біледі, жанама: кейбір қасиеттерді басқалар арқылы, белгісіз — белгілі арқылы біледі. Ойлау әрқашан сенсорлық тәжірибенің деректеріне сүйенеді-сезім, қабылдау, ұсыну — және бұрын алынған теориялық білім. Жанама білім-бұл жанама білім.
Ойлаудың екінші ерекшелігі-оның жалпылануы. Жалпылау шындық объектілеріндегі жалпы және маңызды білім ретінде мүмкін, өйткені бұл объектілердің барлық қасиеттері бір-бірімен байланысты. Жалпы бар және тек жеке, нақты түрде көрінеді.
Вера Владимировна Левитестің еңбектерінде ойлау негізінен адамдардың өмірі үнемі алға тартатын мәселелерді шешу ретінде әрекет етеді. Мәселелерді шешу әрқашан адамға жаңа, жаңа білім беруі керек. Шешімдерді іздеу кейде өте қиын, сондықтан ақыл-ой белсенділігі, әдетте, белсенді әрекет болып табылады [5].
Ойлауды дамыту мәселесін көптеген психологтар зерттеді, олардың ішінде Жан Пиагет, Анри Валлон, Барбель Инельдер және отандық Людмила Айдарова, Александр Константинович Дусавицкий, Аэлита Капитоновна Маркова, Юрий Александрович Полуянов, Владимир Владимирович Репкин, Виталий Владимирович Рубцов, Галина Анатольевна Цукерман, Лев Семенович Выготский, Алексей Николаевич Леонтьев, Сергей Леонидович Рубенштейн, Петр Яковлевич Гальперин, Анатолий Александрович Смирнов және басқалар [6].
Әр түрлі авторлардың анықтамаларын қорытындылай келе, ойлау дегеніміз — жаңа нәрсені іздеумен байланысты процесс, сол арқылы таным дамуының ең жоғары сатысын құрайды деп қорытынды жасауға болады. Бастауыш мектеп жасындағы ойлауды дамыту басқа психикалық функциялардың арасында маңызды орын алады.Жас оқушының ойлау қабілеті оның дамуының жоғары қарқынымен сипатталады; зияткерлік процестерде құрылымдық және сапалық өзгерістер орын алады. Мектепке дейінгі жаста пайда болған визуалды-бейнеден ауызша-логикалық ойлауға көшу аяқталады. Балада логикалық тұрғыдан дұрыс ойлау бар: ойлау арқылы ол операцияларды қолданады. Бірақ бұл формальды логикалық операциялар емес, өйткені жас студент әлі ойлана алмайды [7]
Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытуға арналған көптеген жаттығулар бар. Мұғалім ойлау қабілетін арттыратын жаттығуларды күнделікті қолданып отырса, балалардың ойлауын одан әрі дамытатыны сөзсіз.
Бастауыш сынып оқушыларының ойлауын дамытуға ықпал ететін тапсырмалар:
- Жасау
Бұл ойын таныс заттар арасында әр түрлі, кейде мүлдем күтпеген байланыстарды тез орнату, жеке бөлшектелген элементтерден жаңа тұтас бейнелер жасау қабілетін дамытады.
Кездейсоқ мағынада байланыссыз 3 сөз алынады, мысалы», көл»«, қарындаш «және»аю». Осы 3 сөзді қамтитын мүмкіндігінше көп сөйлемдер жасау керек (сіз олардың жағдайын өзгерте аласыз және басқа сөздерді қолдана аласыз). Жауаптар қарапайым болуы мүмкін («аю көлге қарындашты жіберіп алды»), қиын, жағдайдан тыс, үш бастапқы сөзбен және жаңа заттармен («бала қарындаш алып, көлде шомылатын аюды салды») және шығармашылық, осы заттарды стандартты емес байланыстарға қосады («бала, қарындаш сияқты жұқа, көлдің жанында тұрды, ол аю сияқты айқайлады»).
- Артық мөлшерді алып тастау
Кез келген 3 сөз алынады, мысалы, «ит», «қызанақ», «күн». Тек бір нәрседе ұқсас заттарды білдіретін сөздерді қалдыру керек, ал осы жалпы белгісі жоқ артық сөз алынып тасталуы керек. Қосымша сөзді алып тастаудың мүмкіндігінше көп нұсқаларын табу керек, ең бастысы — қалған екі сөзді біріктіретін және алынып тасталмаған, артық емес белгілер. Бірден пайда болатын нұсқаларды елемей («ит» шығарып, «қызанақ» пен «күнді» қалдырыңыз, өйткені олар дөңгелек), стандартты емес және сонымен бірге өте дәл шешімдерді іздеген жөн. Жауаптары көп адам жеңеді.
Бұл ойын құбылыстар арасында күтпеген байланыс орнатып қана қоймай, сонымен қатар оларға ілінбестен бір байланыстан екіншісіне оңай өту қабілетін дамытады. Ойын сонымен қатар бір уақытта ойлау өрісінде бірнеше затты ұстап, оларды бір-бірімен салыстыруға үйретеді.
Ойын заттардың белгілі бір тобын біріктірудің және бөлудің мүлдем басқа тәсілдері мүмкін деген көзқарасты қалыптастыратыны маңызды, сондықтан сіз бір «дұрыс» шешіммен шектелмеуіңіз керек, бірақ олардың барлығын іздеу керек.
Баланың ойлау қабiлетi оның таным-бiлiмiмен байланысты, неғұрлым көп бiлген балада жаңа ойлар құрастыруға қажет ұғымдар қоры ұлғая түседi. Бiрақ, жаңа бiлiмдердi жинақтау барысында бала өзiнің алғашқы ұғымдарын жетiлдiре түсумен бiрге, мағынасы күңгірт, белгiсiз болған болжаулар мен түсiнiксiз сұрақтар шеңберiне шырмалады. Бұл қарқынды дамудағы танымдық үдеріске кедергi жағдайларды тудырады. Түсiнiксiздерге кезiккен бала дамуы ендi сәл тоқырауға кез болады. Ойлау үдерісi жас шектеуiне кезiгiп, «балалықтан» шыға алмай әуре болады. Әлбетте, әртүрлі айла жолдарымен бұл жағдайдан аттап өтуге болар, бiрақ, 6 жасар баланы оқыту тәжiрибесi көрсеткендей, мұнымен айналысудың қажетi жоқ.
Кiшi жастағы бала өте қызыққыш, көп сұрақтар берiп, қапелiмде жауабын талап етедi. Бұл жаста ол шаршап-шалдығуды бiлмейтiн зерттеушiге айналады. Педагогтардың көпшiлiгi мұндай жағдайда баланың талғамдарын қанағаттандырып, құмарын басу үшiн ол неге қызықса, не жөнiнде сұрап жатса, соған жауап берiп, үйрету, оқыту орынды болатынын алға тартады [8].
Әдебиет:
- Леонтьев А. Н. Психология мышления. Хрестоматия./под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер, В. В. Петухова. — М: МГУ, 1982
- Гальперн Д. Психология критического мышления. СПб., 2000. с 34–39
- Коменский Я. А. Избранные педагогические сочинения / Я. А. Коменский. — В 2-х т. — М., Педагогика, 1982.
- Тихомиров О. К. Психология мышления: учебное пособие. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1984. — 272 с
- Левитес В. В. О способах и средствах развития логического мышления младшего школьника / В. В. Левитес // Перспективы развития.
- Козубовский В. М. Общая психология: познавательные процессы: учебное пособие / В. М. Козубовский. — 3-е изд. — Минск: Амалфея, 2008. — 368 с. ISBN 978–985–441–668–7.]
- Кулагина И. Ю., Колюцкий Н. К. Возрастная психология: Полный жизненный цикл развития человека. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. — М.: ТЦ «Сфера», 2001. -464с. ISBN 5–89144–162–4
- Бабаев С. Б. Бастауыш мектеп педагогикасы: Оқу құралы: Алматы: «Заң әдебиеті», 2007. -280 б.
