Алматы облысы Еңбекшіқазақ, Талғар, Жамбыл аудандарында жерді пайдалану ерекшеліктері



Мақалада Еңбекшіқазақ, Талғар, Жамбыл аудандарындағы жеміс-жидек, егістік өнімдерінің алып жатқан аумағы, үлес салмағы арқылы санат бойынша жерді пайдалану көрсетілген. Ауданда орналасқан шағын шаруа қожалықтарына мемлекеттік қолдау жоқтығынан, өнім көрсеткіші төмен және соған талдау жасалған.

Кілттік сөздер: жер пайдалану, шаруашылық санаттары, мамандану, суармалы жерлер.

В статье отражено использование земель в Енбекшиказахском, Талгарском, Жамбылском районах по категориям: площадь, удельный вес плодово-ягодных, пахотных культур. Малые крестьянские хозяйства, расположенные в районе, не имеют государственной поддержки, имеют низкий показатель продукции и проведен анализ.

Ключевые слова: землепользование, категории хозяйств, специализация, орошаемые земли.

Республикада мемлекеттік жерге меншік реформасынан кейін тиімді емес өндіріске мүмкіндік бермейтін, көлемі жағынан аз меншік иелері мен жер пайдаланушылар пайда болды. Осындай жерді пайдаланудың қалыптасуы жердің топырақ құнарлылығының төмендеуіне, ғылыми негізделген егіншілік жүйелерінің сақталмауы салдарынан ауылшаруашылық жерлерінің сапасының нашарлауына, ауылшаруашылық дақылдарын тұрақты өсіруге әкеледі [1].

Көп функционалды және қала тұрғындарының азық-түлікке қажеттіліктері мен аграрлық сектор арасындағы тікелей байланысты көрсететін қала маңындағы аймақтар сияқты аймақтарды тиімді басқару үшін жерді пайдалануды дамыту құрылымын үнемі оңтайландыру қажет.

Бұл байланыстардың ерекшелігі және олардың дамуының негізгі критерийі — қала тұрғындарын әкімшілік аудандардың іргелес аумағында өндірілетін және халыққа қысқа мерзімде жеткізілетін тасымалданбайтын және тез бұзылатын тамақ өнімдерімен (жаңа сүт, жұмыртқа, көкөністер, жидектер мен жемістер) қамтамасыз ету болып табылады [2].

Соңғы онжылдықтардағы қала маңындағы елді мекендердің жүйесі жаңа әлеуметтік, демографиялық және экономикалық факторлардың әсерінен өзгеруде. Бірақ урбанизацияның кеңістіктік дамуы, эволюциясы және оның компоненттерінің процестері толық зерттелмеген [3].

Алматы қаласының қала маңындағы ауылшаруашылық зонасы Алматы облысының Еңбекшіқазақ, Жамбыл және Талғар аудандарымен ұсынылған, мұнда көкөністер, жеміс-жидектер, ет және сүт өнімдерін өндіруге бағытталған ауылшаруашылық құрылымдары дамыған. Осы облыстардың егіс алқаптарының құрылымында мал азықтық дақылдардың үлесі басым, олар 30,3 %, көкөністер — 27,6 %, дәнді және майлы дақылдар — 19,4 % және 13,1 % құрайды (кесте 1) [4].

Кесте 1

Алматы облысының қала маңындағы аудандарындағы егіс алқаптары мен ауылшаруашылық жерлерінің құрылымы, 2019 ж.

Көрсеткіш	Аудан			Қала маңын-дағы жиынтықтар	Облыстағы аймақтың үлес салмағы	Алматы облысы, мың га.
	Еңбекші-қазақ	Талғар	Жам-был
Ауыл шаруашылығы алқаптарының ауданы, мың га.	407,0	171,9	1385,6	1964,5	22,6	8697,3
оның ішінде егістік жер, мың га.	85,7	31,1	120,7	237,5	23,2	1023,3
Егістік ауданы,	85,6	31,9	100,9	218,0	22,7	961,4
дәнді дақылдар	48,6	18,2	52,5	119,0	19,4	615,9
майлы дақылдар	13,4	4,4	4,3	22,0	13,1	168,9
көкөніс	15,5	6,0	3,3	25,0	27,6	89,8
картоп	5,7	3,0	1,6	10,0	26,1	39,4
жем	21,4	7,8	45,0	74,0	30,3	245,0
көп жылдық екпелер	9,2	3,2	0,5	12,9	62,3	20,7
жеміс-жидек екпелері	9,3	2,8	0,7	12,8	57	22,6
Есептеулер Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі статистика комитетінің деректері негізінде жүргізілді, 2019 ж.

Eңбeкшіқазақ ауданы — Алматы облысының оңтүстік бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлініс. Ауданның оңтүстігінде Іле Алатауының Қараш, шығысын, оңтүстік-шығысын Бақай тауы, Сарытау, Сөгеті, Торайғыр таулары, қиыр шығысын Сөгеті жазығы алып жатыр. Климаты шұғыл континентті. Еңбекшіқазақ ауданындағы ауылшаруашылығы алқаптарының жалпы ауданы — 373 791 га, оның ішінде егістік — 84 435 га, суармалы жерлер -77 297 га, көп жылдық екпелер — 9 176 га, тыңайған жер — 1 274 га, шабындық — 15 087 га және жайылым 256 678 га ландшафтарға бейімделген егіншілік жүйесі экологиялық және экономикалық сападағы тауар айналымын табиғи, қоғамдық және өндірістік ресурстарды есепке ала отырып агроландшафттардың тұрақтылық заңдылықтары мен топырақ құнарлылығының көрсеткіштерін ескеру арқылы белгілі бір агроэкологиялық топтағы жерді пайдалануды қарастырады (сурет 1) [5].

1-сурет. Еңбекшіқазақ ауданының ауылшаруашылық алқаптарын кадастрлық бағалау картасы

Еңбекшіқазақ облысында өсімдік шаруашылығының жалпы өнімі 72,5 млрд теңгені, ал мал шаруашылығының жалпы өндірісі 47,6 млрд теңгені құрады. Жамбылда тиісінше — 28,0 және 26,6 миллиард теңге, Талғар облысында — 32,7 және 19,5 миллиард теңге (кесте 2).

Кесте 2

Алматы қаласы маңындағы аудандарда өсімдік және мал шаруашылығы өнімдерінің жалпы өндірісінің құрылымы, 2019 ж.

Көрсеткіш	Аудан			Қала маңын-дағы жиынтық-тар	Алматы облысы, мың га.	Облыстағы аймақтың үлес салмағы
	Еңбек-шіқазақ	Тал-ғар	Жам-был
Өсімдік шаруашылығының жалпы өнімі, млн. тг	72539	32748	28022	133309	474794	28,1
Мал шаруашылығының жалпы өнімі, млн. тг	47645	19521	26644	93810	375003	25,0
Мал мен құстың барлық түрлерін тірі салмақта союға арналған, мың тг	38,7	13,7	24,3	77,0	362,8	21,1
Өндірілген сиыр сүті, мың тг	140,0	64,5	47,8	252,0	753,6	33,5
Алынған тауық жұмыртқасы, млн дана	39,6	28,8	93,9	162,0	1123,4	14,4
Есептеулер Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі статистика комитетінің деректері негізінде жүргізілді, 2019 ж.

Қазіргі уақытта осы жерлерде көкөніс дақылдарын өсірудің негізгі бағыттарында жер үсті борозды суару қолданылады. Өңірлерде көкөністерді өсірудің интенсивті технология әдісі 2,4 мың гектар алқапта ғана қолданылады, тамшылатып суару — 3,5 мың гектар. Негізінен, шаруа қожалықтарында интенсивті технологиялар басым болса, кейбір шаруашылықтарда тамшылатып суару әдісі 1 гектардан 5 гектарға дейінгі аралықтағы учаскелерде енгізілген.

Көкөніс дақылдарының құрылымында қызанақ, бұрыш және қияр аудандары басым. 2019 жылы Еңбекшіқазақ аймағындағы ашық даладағы барлық санаттағы шаруашылықтардың көкөністерінің шығымы 308,2 ц / га құрады, оның ішінде қызанақ — 343,5 ц / га, қияр — 278,5 ц / га, бұрыш — 278,7 ц / га; Талғар облысында — 324,0 ц / га, оның ішінде қызанақ — 314,3 ц / га, қияр — 301,9 ц / га, бұрыш — 313,5 ц / га; Жамбыл облысында — 280,8 ц / га, оның ішінде қызанақ — 267,1 ц / га, қияр — 280,6 ц / га, бұрыш –318 ц / га сәйкесінше [6].

Сонымен қатар, шаруа қожалықтары мен жеке қосалқы шаруашылықтарда көкөніс дақылдарының орташа өнімділігі ауылшаруашылық кәсіпорындарына қарағанда едәуір жоғары.

2019 жылдың соңында қала маңындағы көкөністер өндірісінің негізгі бөлігін ұсақ шаруа немесе жеке қосалқы шаруашылықтар, сонымен қатар үй шаруашылықтары өсіреді. Бұл аталған аудандарда ұсақ өндіріс проблемасы туындайтындығын тағы бір рет көрсетеді. Шағын шаруа қожалықтарының көпшілігінің жерді пайдалану тиімділігі төмен, тауарлық деңгейі 30–40 % -дан аспайды, жердің бір бөлігі пайдаланылмайды және өңдеуден шығарылады.

Ауылшаруашылық ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыру үшін іс-шаралардың қатарына ұсақ шаруа қожалықтарын өндірістің жоғары тауарлық қабілетін және кірістіліктің жеткілікті деңгейін қамтамасыз ете алатын, бәсекелі жер пайдаланудың оңтайлы мөлшеріне дейін ұлғайтудың ұйымдастырушылық-экономикалық тетіктері кіруі керек.

Шағын шаруа қожалықтарын оңтайландыру бірнеше жер пайдалануды біріктіру арқылы қарапайым серіктестіктерді ұйымдастыру негізінде жүзеге асырылуы мүмкін. Шаруа қожалықтарын қарапайым серіктестіктерге біріктіру (ҚС) заңды түрде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде бекітілген және бірлескен қызмет туралы келісім негізінде құрылады. Бұл бірлестіктің айрықша ерекшелігі — ҚС мүшелері үшін жер учаскелеріне меншік құқығын сақтау. Бұл жағдайда тәуелсіз заңды тұлға құрылмайды, бірақ серіктестікке қатысушылар арасында келісім жасалады. Мұндай келісім кез келген мерзімге жасалуы мүмкін және барлық басқа құқықтық келісімдер түрлері сияқты ұзаққа созылуы мүмкін.

ҚС іргелес, іргелес жер учаскелерінде орналасқан аз тауарлы шағын шаруа қожалықтарын біріктіреді, бұл өнімді техниканы қолдана отырып тиімді жер өңдеуге, ауылшаруашылық дақылдарын тұрақты өсірудің орнына зоналық ауыспалы егістерді енгізуге мүмкіндік береді. Бұл әдіс егістік жерлердің өнімділігін 20–30 % арттыруға мүмкіндік береді. Жерді бірлесіп өңдеу серіктестіктерінде шаруаларға тиесілі өндіріс құралдары әлеуметтендірілмейді, тек бірлесіп пайдаланылады, жер учаскелері бір ауыспалы егіс алабына біріктіріледі.

Бұл форма шаруашылықтарда 1,5 гектардан 20 гектарға дейін егіс алқаптары бар учаскелер үшін, әсіресе, Алматы мен Талдықорған маңындағы Еңбекшіқазақ, Талғар, Жамбыл және Ескелді аудандарының жеміс-көкөніс өсіретін шаруашылықтары үшін қолайлы, бұл жерде орташа егіс алқаптары. 8 гектардан 25 гектарға дейін.

Оларды жүзеге асырудың негізгі мақсаты — топырақтың құнарлылығын сақтау және арттыру, ресурстарды үнемдейтін технологияларды енгізу, сондай-ақ оларда қол жетімді аралас техникалық құралдарды ұтымды пайдалану үшін жалпы жер учаскесінде өсімдік және бау-бақша айналымдарын дамыту. Бірлескен қызмет кезінде пайдаланылатын жер көлемін, сондай-ақ серіктестік қызметкерлерінің еңбекке қатысуын ескере отырып, мүшелер арасында бөлінетін алынған пайда өзара есеп айырысудың негізі болып табылады.

Талдықорғанның қала маңындағы аймағына жататын Ескелді ауданындағы аралас массивтің мысалы. Ауданда жеміс өсіретін мамандандырылған шаруа қожалықтары бау-бақша алаңы 10 гектарға дейін үлкен үлесті алады — 85 %, бұл қазіргі уақытта жеміс өсіру саласы шағын шаруа қожалықтарында дамып келе жатқандығын көрсетеді, мұнда қол еңбегі негізінен қолданылады, еңбек өнімділігі төмен, шаралар жоқ мемлекеттік қолдау.

Сонымен бірге, Ильченко шаруа қожалығы бұл аумаққа 11 гектар жерге тамшылатып суару технологиясын сәтті енгізді, сонымен бірге бұл жерде алма мен алмұрт ағаштарының өнімділігі гектарына 35 тоннаға дейін жетеді, кірістілік деңгейі 60 % -дан асады.

Біріктірілген массивті қарқынды бау-бақша өсіруді енгізу арқылы қолдану ұсынылады: тамшылатып суару технологиясы, жергілікті жағдайға бейімделген тұқым дақылдарының (алма, алмұрт) төзімді сорттарын қолдану, табысы аз жеміс-жидек дақылдарын, интенсивті бақтарды ауыстыру, блоктарға, жол және ирригациялық желілерге сілтеме жасай отырып, көгалдандыруды енгізу, бау-бақша екпелерін орналастыру. [7].

Мұның бәрі жеміс-жидек плантацияларының өнімділігін 35–40 т / га-ға дейін арттыруға, өндірістің экономикалық тиімділігі мен кірістілік деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар күрделі технологиялық операциялар мәселесі бүкіл массив бойынша шешілетін болады: ағаштарды жүйелендірілген механикаландырылған кесу және пішіндеу, зиянкестер мен ауруларға қарсы қорғаныс шаралары жүйесі, өсімдіктерді аурулардан қорғаудың биологиялық әдістері, сонымен қатар өнімді жинау мен өткізуді ұйымдастыру.

Таза табысты бөлу оның мүшелері (жеке кәсіпкерлер) арасында олардың еңбекке қатысуына сәйкес жүзеге асырылады. Кооперативтен шыққан кезде оның әр қатысушысы өз үлесін (мүлкін) және жер телімін бөлуге құқылы.

Қазіргі таңда, көптеген ауыл шаруашылығымен немесе егістікпен айналысатын шағын аудандарда, егістік жерлерін толық өңделмейтіні, жерді тиімсіз пайдаланатын шаруа қожалықтарының бірігуі болып табылады. Және бұл Еңбекшіқазақ ауданында өткір мәселенің бірі. Шағын тауарлар ауылшаруашылық өндірісіне интенсивті негізде материалды, еңбек және басқа ресурстарды толық пайдалануды қамтамасыз етуге, экологиялық талаптарды сақтауға мүмкіндік бермейді. Шағын және тіпті орташа шаруалар мен фермерлер қаржылық ресурстардың жетіспеушілігінен өз өндірістерін дамытуда жаңа технологияларды енгізуге мүмкіндіктері жоқ. Нәтижесінде бұл иелер өз өнімдерін дилерлерге арзан бағамен сатуға мәжбүр. Бұл жүйені өзгерту үшін қарапайым серіктестіктерге (ҚС) бірігу немесе нарықтың барлық қатысушылары (ірі компаниялар мен шағын өндірушілер) даму үшін тең жағдайлар, өздерінің және бірлескен кірістерін көбейту мүмкіндіктері бар ауылшаруашылық өндірістік кооперативтерін құру жоспарлануда. Басқаша айтқанда, ауыл шаруашылығының экстенсивті өсуі өзін-өзі сарқып бітті және экономикалық дамудың басқа модельдеріне көшу қажет.

Қорыта келе, жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып:

1. Еліміздің оңтүстік аймағының жеміс-көкөніс өсіру саласындағы әртүрлі санаттағы шаруашылықтардың жерді пайдалануын зерттеу жеміс-көкөніс өнімдерінің негізгі бөлігі шағын шаруа қожалықтарында өндірілетінін көрсетті. Мәселен, Алматы облысында жеміс-жидек өсіруге мамандандырылған 521 шаруа қожалықтарының 380-нің 10 гектарға дейінгі бақша алаңы бар және олардың жалпы көлемінің 72,9 % құрайды.
2. Көкөніс пен жеміс өсіретін мамандандырылған шағын шаруа қожалықтарында жерді пайдалану тиімділігін бағалау суармалы жерлерде инновациялық технологиялар қолданылған және мемлекеттік қолдау шаралары күшейтілген жағдайда бәсекеге қабілеттіліктің жеткілікті деңгейіне төтеп бере алатын топтарды анықтауға мүмкіндік берді.
3. Өсімдік шаруашылығында Алматы облысының қала маңындағы аудандарындағы шаруашылықтардың әр түрлі санаттарының жерді пайдалануын зерттеу жемістер мен көкөністердің негізгі бөлігі ұсақ шаруа қожалықтарында өндірілетіндігін көрсетті. Осыған байланысты, тамшылатып суару әдісімен көкөністер мен жеміс-жидек дақылдарын өсіруге арналған жер учаскелерін кеңейтудің өткір проблемасы бар.
4. Жерді бірлесіп өңдеу, топырақтың құнарлылығын сақтау және арттыру, ресурстарды үнемдейтін технологияларды енгізу, технологиялық операцияларды механикаландыру үшін шағын шаруа қожалықтарының жер пайдалану мөлшерін бірыңғай ауыспалы егістік массивіне (жай серіктестіктер немесе кооперативтер) ұлғайту жөніндегі ұсыныстарды енгізу өнімділікті арттыруға, кірістілікке және кірістілік деңгейіне жағдай жасайды.

Әдебиет:

1. А. Н. Жильдекбаева, Л. А. Глушань. Особенности землепользования в пригородной зоне Алматинской области Республики Казахстан // [Электронный ресурс] URL: http://agroeconom.kz/wp-content/uploads/2020/07/ %D0 %A75.pdf.
2. Дюсенбеков, З. Д. Проблемы рационального использования потенциала земельных ресурсов Республики Казахстан и его охраны / З. Д. Дюсенбеков // Земельные ресурсы Казахстана.- 2004.–№ 5 (44). –С. 4–10.
3. Н. В. Чугунова, Особенности современного социально-экономического и эскистического развития пригородной зоны агломераций. / Н. В. Чугунова, Т. А. Полякова // С. 35–41. [Электронный ресурс] URL: http://95.167.109.86/bitstream/123456789/3366/1/Chugunova_Osobennosti.pdf
4. Сводный аналитический отчет «О состоянии и использовании земель Республики Казахстан за 2019г.- Астана: Комитет по управлениюземельнымиресурсами,2019.-275с.
5. Кыргызбай, К. Т. Алматы облысындағы Еңбекшіқазақ ауданының агроландшафттық сипаттамаларын WEB-GIS ортасына интеграциялануы / К. Т. Кыргызбай, Е. Х. Какимжанов. — Текст: непосредственный // Молодой ученый. — 2020. — № 16 (306). — С. 367–370. — URL: https://moluch.ru/archive/306/68994/ (дата обращения: 23.11.2020).
6. Сельское, лесное и рыбное хозяйство в РК за 2019г. Статистический сборник Агентства РК по статистике (2019) [Электронный ресурс] URL:http:// www.old.stat.gov.kz (дата обращения: 23.11.2020).
7. Рекомендация «Капельное орошение пасленовых овощных культур на юго-востоке Казахстана».- Алматы: КазНИИКиО, 2014.-36с.