Ushbu maqolada Qoraqalpog'iston Respublikasidagi ayollar muammolari, o'zbek jamiyatining zamonaviy rivojlanishi nuqtai nazaridan ko'rib chiqiladi. Qoraqalpoq ayollari ob'ektiv va sub'ektiv tabiatning ko'plab hal etilmagan muammolariga duch kelishmoqda. Ushbu ayol masalasini o'rganishga ham tarixiy, ham sotsiologik yondashuvlar yanada chuqurroq, ob'ektiv bo'lishi kerak.
Kalit so'zlar : ayollar, ayollar masalasi, ayollar tadbirkorligi, sotsiologik tahlil, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar, kasbiy martaba, sotsiologik tadqiqotlar.
Вданной статье рассматриваются вопросы женских проблем в Республике Каракалпакстан с точки зрения современного развития узбекистанского общества. Женщины каракалпачки сталкиваются со многими нерешенными проблемами объективного и субъективного характера. И исторический, и социологический подходы к исследованию данного женского вопроса должны быть более углубленными, более объективными.
Ключевые слова : женщины, женский вопрос, женское предпринимательство, социологический анализ, социально-экономические условия, профессиональная карьера, социологическое исследование.
Hozirgi vaqtda ayollarning jamiyatdagi mavqei va roli masalasi hozirgi zamonamizning global ekologik va iqtisodiy muammolaridan keyin ikkinchi o'rinda turadi. O'zbekistonda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish va qurish jarayoni zamonaviy dunyoda erkaklar va ayollarning roli muqarrar ravishda o'zgarishiga olib keladi, ayollar qarorlarni qabul qilishda tobora ko'proq ishtirok etadilar, gender tenglik har tomonlama himoya qilinmoqda, uning etnik va ijtimoiy-madaniy jihatlari hisobga olinadi. Erkakning boquvchisi bo'lgan oilaning avvalgi buzilmagan shakli o'z shaklini o'zgartirmoqda. Ayol oilada tenglik, er va xotin o'rtasidagi majburiyatlarning uyg'un taqsimlanishiga intiladi. U yanada mustaqil bo'lib, o'zini nafaqat oilada, balki undan tashqarida, professional sohada ham bilishni xohladi. Endi ayol ilgari erkaklar ko'rish mumkin bo'lgan pozitsiyalarni egallamoqda.
Shunday qilib, O'zbekistonning demokratik jamiyatga ega huquqiy fuqarolik davlati sifatida shakllanishi hozirgi kunda qoraqalpoq ayollarining ijtimoiy-siyosiy faolligi oshishining eng muhim omilidir. Mamlakat Konstitutsiyasida ayollar va erkaklarning teng huquqliligi bu jarayon uchun mustahkam huquqiy asosdir.
Mamlakatimiz hukumati xotin-qizlarning jamiyatdagi o'rni va mavqeini kuchaytirish, ijtimoiy-siyosiy va tibbiy madaniyatini, intellektual salohiyatini oshirish, huquq va manfaatlarini qo'llab-quvvatlashga alohida e'tibor qaratmoqda. 2019 yil 28 dekabrda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga yo'llagan tabrigida Sh.M. Mirziyoyev davlat tomonidan ayollarni ijtimoiy qo'llab-quvvatlashni kuchaytirishga alohida e'tibor qaratmoqda [5] va 2018 yilda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ayollarni qo'llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida” gi qarori qabul qilindi: "... Biz ayollarning tashvishlarini engillashtirish, ularning hayotiy muammolarini hal qilish, ularning qobiliyatlari va imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishda yordam berish uchun davlat va jamiyatning barcha imkoniyatlaridan foydalanamiz”. [2]
Qadim zamonlardan beri O'zbekiston taniqli ayol olimlar, fan, ta'lim, tibbiyot, biznes, san'at va sport vakillari bilan mashhur bo'lgan. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda xotin-qizlarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish borasida ulkan yutuqlarga erishilmoqda, xalqimizning ko'zga ko'ringan vakillari xotirasi yodga olinadi va hurmat qilinadi va zamondoshlari bilan faxrlanadi. Bu erda shuni ta'kidlashni istardikki, O'zbekistonda, ayniqsa Qoraqalpog'istonda, ayollar juda mehnatsevar va ijtimoiy ishlab chiqarishda munosib o'rin egallashga intilishadi. An'analar va sharqona turmush tarziga qaramay, ayollar mamlakatimiz siyosatida tobora kuchayib bormoqda. Shunday qilib, bugungi kunda respublikada 17 nafar senator ayol, 15 nafar qonunchilik palatasi deputati, 15 nafar O'zbekiston qahramonlari, oltita akademik va 514 fan doktorlari bor. Bundan tashqari, halol jinsiy aloqa mahalliy kengash deputatlari sonining 23 foizini tashkil etadi. [4]
Albatta, shuni ta'kidlash kerakki, erkaklar bilan solishtirganda, ayollar jamiyatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishida ishtirok etish imkoniyatlariga kamroq ega, ammo ular o'z faoliyatlarida olg'a siljishgandan ko'ra yomonroq bo'lishga intilishadi (ya'ni erkaklar). Shu sababli ularning hayotning barcha sohalaridagi, siyosiy va ijtimoiy munosabatlardagi faolligi, shuningdek, zamonaviy jamiyatda ayollarning o'rni tobora ortib borayotganini ta'kidlash lozim.
Qoraqalpog'iston Respublikasida «ayollar savollari” tadqiqotchilar uchun ulkan sohadir. O'zbekistonning zamonaviy tarixshunosligida «ayollar masalasi” chuqur va har tomonlama ishlab chiqilmoqda, hozirgi paytda yangi yondashuvlar va yangi tushunchalar bayon qilingan. [3]
Hozirgi bosqichda, suveren Qoraqalpog'iston sharoitida «ayollar muammosi”ni taniqli (deyarli yagona) tadqiqotchilaridan biri Ya.A. Abdullayev. Ushbu mavzu bo'yicha bir nechta ilmiy va ilmiy-uslubiy ishlar va 40 ga yaqin maqola va tezislar nashr etgan. [1]
1990 yillarning o'rtalariga kelib, Qoraqalpog'istonda aqliy mehnat bilan shug'ullanadigan ayollar soni ko'paydi. Shunday qilib, olim ayollarning soni 500 kishidan oshdi, R. Esemuratova, G. Esemuratova, S. Baxadirova, G. Sirymbetova, T. Doshumova va boshqalar kabi fan, adabiyot va madaniyat ayollari juda mashhur bo'lishdi.
1990 yillarning o'rtalariga kelib, Qoraqalpog'iston Respublikasida 1371,6 ming kishidan 783,5 mingi ayollar (umumiy aholining 57,1 %), shundan 123,2 mingi ishlaydigan ayollar (15,7 %). Jumladan, qishloq xo'jaligida band bo'lganlarning umumiy soni — 13,2 ming kishi, sanoatda — 15,9 ming kishi, sog'liqni saqlashda — 24,2 mingta, xalq ta'limi sohasida — 40,8 ming kishi, madaniyatda — 2,42 ming kishi, ilmiy soha — 680, transport va qurilish — 8,2 ming, savdo — 16,8 ming, uy-joy kommunal xo'jaligi — 2,08 ming ayol. [6]
“Perzent” markazi (prof. O. A. Ataniyazova rahbarlik qilgan), “Orol dengizining madaniy merosi” (M. M. Babanazarova), “Xayriya va sog'liqni saqlash jamg'armasi” (L. M. Jumanazarova), “Oltin Orol dengizi merosi” — nodavlat notijorat tashkiloti (G. Embergenova), “Uyg'onish davri” (G.Ya. Dosumova) va boshqa ko'plab jamoatlar. Ayollar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi tashkilotlar, masalan, «Qoraqalpog'istondagi olim-ayol” (S. Baxodirova), «Qoraqalpog'istonning tadbirkor ayollari”, «Qoraqalpog'iston ayollari — Qoraqalpog'iston faxriylari” va boshqalar. Shuningdek, “O'zbekiston Ishbilarmon ayollar uyushmasi Qoraqalpog'iston bo'limi”, “Qoraqalpog'iston ayollari uchun krizis markazi” yaratilgan edi.
Shunday qilib, faqat Qoraqalpog'istonning o'zida 2000 yilgacha 12 ta xotin-qizlar tashkiloti mavjud bo'lib, ulardan 7 tasi Qoraqalpog'iston Xotin-qizlar qo'mitasi qoshida faoliyat ko'rsatmoqda. Masalan, «Ilimpaz Xayol” ayol olimlar uyushmasi, «Faxriy ayollar” uyushmasi, «Oila va hayot” assotsiatsiyasi, «Ona, bola va atrof-muhit” jamoat birlashmalari, «Ijodiy ayollar” va «Inta” ayollar tashabbuslarini qo'llab-quvvatlash markazi. Qoraqalpog'iston Respublikasi Xotin-qizlar qo'mitasi, «Tadbirkor ayol” O'zbekiston ishbilarmon ayollari uyushmasining Qoraqalpog'iston Respublikasi bo'limi, «Orol dengizining oltin merosi” ijodiy va intellektual mehnat ayollari jamoat birlashmasi hamda Qoraqalpog'iston Respublikasi ayollarini ijtimoiy himoya qilish «Qirq qiz” jamg'armasi faoliyat ko'rsatmoqda.
Shuningdek, 2001 yilgacha «Orol qizlari” jurnali ishladi — uning bosh muharriri va tashkilotchisi O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi, Qoraqalpog'iston Respublikasi xalq yozuvchisi Gulaysha Esemuratova edi. O'n bir yilgacha jurnalda davlat tuzilmalari tomonidan e'tirof etilmagan (masalan, Qoraqalpog'iston Yozuvchilar uyushmasi (raisi — Tolepbergen Qayipbergenov), «Amudaryo» jurnali — bosh muharriri — Annaklicheva G.), istiqbolli yosh iqtidorli qoraqalpoq ayollarining barcha ijodiy loyihalari nashr etildi.
Ushbu tashkilotlarning barchasi sof ayollardan iborat edi, ya'ni gender masalalari bilan yaqindan shug'ullanadigan tashkilotlar.
Shu bilan birga, gender masalalari sohasida nodavlat notijorat tashkilotlari: «Mahalla», «Sog'lom avlod uchun» xayriya jamg'armalarining filiallari, «ECOSAN» Xalqaro ekologiya va salomatlik jamg'armasi, shuningdek, «Perzent» Qoraqalpoq reproduktiv salomatligi va atrof-muhit markazi faoliyat ko'rsatmoqda.
Ko'pgina hollarda, ushbu tashkilotlar o'z faoliyatini nafaqat davlat subsidiyalari hisobiga, balki ichki manbalar va jalb qilingan investitsiyalar hisobidan amalga oshirdilar. Keyingi vaziyat xalqaro tashkilotlar va fondlar bilan aloqalar o'rnatilganining tasdig'i edi.
Ayollarning ijtimoiy ahvoli, ularning bandligi, malakasining pastligi, jamoat va davlat qurilishida sust ishtirok etish muammolarining tahlili markazda ham, joylarda ham Xotin-qizlar qo'mitalari faoliyatini tubdan qayta qurish zarurligini ko'rsatdi. Va hozirgi paytda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning qabul qilingan farmon va qarorlari tufayli O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi va uning hududiy bo‘linmalari, ilgari imkoniyatlari cheklangan holda, ishlarni yangi tartibda tashkil qila boshladilar. Masalan, ularga qo'shimcha vakolatlar berilib, samarali faoliyat ko'rsatishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratilmoqda, chunki bugungi kunda ushbu tizimda chuqur bilimga, katta hayotiy tajribaga va yuqori mas'uliyatga ega bo'lgan 10 mingdan ortiq ayollar ishlaydi. Shuningdek, viloyat xotin-qizlar qo'mitalari, huquqshunoslar, olimlar, san'atkorlar, tibbiyot xodimlari, faxriylarning jamoat birlashmalari qoshida «Yil ayoli” tanlovlari o'tkazilmoqda.
Ammo Qoraqalpog'iston Respublikasidagi ayollar tashkilotlarining yanada yumshoq siyosati talab qilinadi. Buning uchun ayollarning ta'limiy, ijtimoiy va ma'naviy saviyasini ko'tarish, ularga burch va mas'uliyat hissini uyg'otish sharoitida monitoring, uzunlamasına sotsiologik tadqiqotlar o'tkazish zarur, natijada kelajakda yordam beradigan aniqroq usul va usullar aniqlanib xalqimiz genofondini mustahkamlash, ijtimoiy qurilishdagi nomutanosibliklarni, deformatsiyalarni aniqlash va bartaraf etishda, jamiyatning barqaror rivojlanishida tasdiyqlanadi.
Inson huquqlari va umuman ayollar sohasida ayollar harakatini rivojlantirishni rag'batlantirish, zamonaviy jamiyatdagi ayollarning mavqeini aniq belgilash juda muhimdir. Buning uchun ayollar masalasidagi vaziyatni tez va sifatli o'zgartirish maqsadida ayollar jamoat tashkilotlari koalitsiyasini tuzish, ularning faoliyati strategiyasi va taktikasini belgilash zarur.
Bizning fikrimizcha, ayollarning mehnat va hayot potentsialidan foydalanishni davlat tomonidan tartibga solishning juda muhim strategik yo'nalishi bu mehnat bozorida raqobat uchun teng imkoniyatlarni yaratish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishdir. Agar mehnat bozorida ayollarning raqobatbardoshligini oshirish ustuvor vazifa bo'lib qolsa, bu ish samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Kichik va o'rta biznes sohasida yanada moslashuvchan soliq siyosatini yaratish, ayollar uchun ish joylarini yaratadigan xususiy tadbirkorlik, ayollar ishlab chiqarish va tijorat birlashmalari uchun ma'lum imtiyozlar berish, shuningdek, tadbirkorlik, «uy sharoitidagi biznesni» qonuniylashtirishga ko'maklashadigan bir qator chora-tadbirlar zarur. Bundan tashqari, ishchilar va mutaxassislarni biznes ehtiyojlari uchun tayyorlash uchun xizmatlar va iste'mol tovarlariga talabni o'rganish bo'yicha bozor tadqiqotlarini o'tkazish muhimdir. Shuningdek, mehnat bozorida ayol ishchi kuchiga talabni o'rganish, ayollarni yangi kasbga o'rgatish, ularni qayta tayyorlash, investitsiyalarni jalb qilish, kredit olishni soddalashtirish, xom ashyo va jihozlar bilan ta'minlash, ish o'rinlari yaratish, ish sharoitlarini yaxshilash va yaratish ular uchun shaxsiy xizmatlar.
Shuningdek, ayollarni ijtimoiy foydali ishlarga maqsadli yo'naltirish, ayollar o'rtasida keng ko'lamli targ'ibot-tashviqot ishlarini olib borish muhimdir. Faoliyatning asosiy yo'nalishlari ayollarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, ularni ijtimoiy himoya qilish, ijtimoiy va ijtimoiy mavqeini oshirish, ayollarni ozod qilishning nafaqat huquqiy va me'yoriy asoslarini, balki iqtisodiy rivojlanishning an'anaviy, ma'naviy asoslarini o'rgatish masalalari bo'lishi kerak.
Mamlakatda ijtimoiy rivojlanishning barcha parametrlarida ayollarning muammolarini keng yoritish maqsadida respublikada ayollar uchun ixtisoslashgan ommaviy nashrni tashkil etish zarur. Buning uchun juda katta miqdordagi investitsiyalarni jalb qilish kerak, ularning echimini Ta'sischilar kengashi shakllantirmoqda. Ta'sischi Qoraqalpog'iston Respublikasi Xotin-qizlar qo'mitasi, Madaniyat va sport ishlari vazirligi va boshqa davlat idoralari va jamoat tashkilotlari bo'lishi mumkin.
Shunday qilib, O'zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog'iston Respublikasi davlat muassasalarining qarorlarining asosiy qoidalarini amalda bajargan holda, ommaviy jamoat tashkilotlari ko'magida jamiyat «ayollar muammosi” dagi murakkab vaziyatni hal qilishi mumkin. Muammolarni hal qilish ijtimoiy rivojlanishda ijobiy ma'naviy-axloqiy muhitni shakllantirish, ayollarning davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotidagi rolini oshirish imkoniyatini yaratadi.
Adabiyotlar:
- Abdullaeva Ya.A. Oraqalpog'iston hotin-qizlari: kecha va bugun. XIX soningiri va XX arr. -Toshkent, 2004; Huqmron zhamiyatning ayollar izhtimoy ongi o'zgarishga kirishlari // Jamiyat va boshqaruv. -2004 yil, № 1. –B. 29–31; Qoraqalpog'iston ayollarining jamoat faolligi rivojlanish tarixidan // Zamonaviy ilm-fanning dolzarb muammolari. -2002 yil, № 4 (7). -B. 277.
- Выступление Президента Республики Узбекистан Ш. Мирзиёева на торжественной церемонии, посвященной Международному женскому дню. Ташкент, 8 марта 2019.
- Женщины Узбекистана. Вып. № 1. Женщина-ученый в социально-экономической жизни Республики Узбекистан. Вып. № 2. Обзор законодательной базы Республики Узбекистан и основных международных документов, регулирующих положение женщин и семейные отношения. Вып. № 3. Условия и факторы, содействующие раскрытию социального потенциала женщин Узбекистана. -Ташкент, 2002 и др.
- Камалова Х. С. Современное состояние политики гендера в Узбекистане // Наука и инновации в современном мире Сб. науч. ст. Ч. V. М., 2020. С. 109.
- Послание Президента Республики Узбекистан Шавката Мирзиёева Олий Мажлису 28 декабря 2018 г.
- Текущий архив Комитета Женщин Республики Каракалпакстан за 1995–2005 годы.
