Mazkur maqola orqali fransuz tilida «femme» (ayol) konseptining kognitiv tahlil qilish usullari borasida fikrlar keltirilgan. Shu bilan bir qatorda fransuz tilshunoslik madaniy konsepsiyasini ko'rib chiqishga hamda konsepsiya tarkibini tashkil etuvchi uning yadro (asosiy) va periferik xususiyatlari yoritib berilgan.
Kalit so`zlar: Kognitologiya, konsept, ayol, ona, lingvokognitiv, til, ong, zamonaviy tilshunoslik, bilish, idrok etish, kognitiv tahlil, antroposentrik, madaniy, lingvistik, psixologik, falsafiy.
Эта статья дает представление о методах когнитивного анализа понятия «женщина» во французском языке. Кроме того, рассматривается культурная концепция французской лингвистики, а также ее основные (базовые) и периферийные особенности, составляющие эту концепцию.
Ключевые слова: когнитология, концепт, женщина, мать, лингвокогнитивная, язык, сознание, современная лингвистика, познание, когнитивный анализ, антропоцентрическое, культурное, лингвистическое, психологическое, философское.
This article provides insights into the methods of cognitive analysis of the concept of “femme” in French. In addition, the cultural concept of French linguistics is considered, as well as its core (basic) and peripheral features that make up the concept.
Keywords: Cognitology, concept, woman, mother, linguocognitive, language, consciousness, modern linguistics, cognition, cognitive analysis, anthropocentric, cultural, linguistic, psychological, philosophical.
“Ayol” madaniyatning asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi. «Kognitiv» atamasining asosida «bilish», «idrok etish» degan ma’nolar yotadi (ingliz tilida «congnitive», rus tilida «poznavatelniy»). Sh.Safarov fikricha, «Bilim olish va saqlash, uni amalda qo‘llash va uzatish manbai va, nihoyat, uni shakllantiruvchi vosita bo‘lgan til tizimi kognitiv tahlil obyekti ekanligiga hech qanday shubha yo‘q. Bilimning mavjudligi tilning mavjudligidan. Tilning o‘zi esa kognitiv tizimning faoliyati mahsulidir, lisoniy tarkiblar tafakkur faoliyati natijasida shakllanadi». (1,2) Kognitologiya tafakkur haqidagi fan bo’lib, uning tayanch nuqtasi tilshunoslikdir. So’zsiz, lingvistik tahlil kognitiv tahlilning bir turi, uning ma’lum bir ko’rinishda namoyon bo’lishidir. Kognitiv tilshunoslik fani XX asrning ikkinchi yarmida axborot texnologiyalari taraqqiyoti oqibatida yuzaga kelgan «sun’iy intellekt» tizimi vositalariga oid mushohada, savollarga javob izlovchi fan sifatida paydo bo’ldi.
Bu fan insonning bilish faoliyati bilan shug’ullanuvchi fanlar tarkibiga kiradi. Konsepsiyani tahlil qilishda (J. Lakoff, M. Jonson, Langaker, Djekendorf R. va boshqalar) hamda (Yu.S. Stepanov, A. P. Babushkin, Yu.D. Apresyan, S. X. Lyapin, V. I. Karasik, D. O. Dobrovolskiy, N. N. Boldyrev, I. A. Sternin, E. S. Kubryakova, Yu. N. Karaulov va boshqalar) kabi olimlarning ilmiy ishlari tayanch vazifasini o’taydi. «Ayol» tushunchasi milliy-madaniy xususiyatga ega bo'lgan juda ko'p ma'lumotlarni o'z ichiga oladi va shu bilan mahalliy fransuz tilida so'zlashuvchilar dunyosining lingvistik rasmining bir qismini aks ettirishi ham e’tiborga molik.
Zamonaviy tilshunoslik fanida mavjud bo'lgan konseptni aniqlash muammosi, konsept va til birliklari o'rtasidagi munosabatlar muammosiga bevosita bog'liqdir. Konsept mohiyatini tushunishga bo'lgan har qanday urinish «tushuncha», va «ma'no»ni o'z ichiga olgan bir qator atamalarning mavjudligini amalga oshirishga olib keladi.
Konsept atamasi tilshunoslik tadqiqotlarida XX asrning birinchi yarmidan paydo bo’la boshladi. Bu atama ingliz tiliga oid so’z bo’lib, ( conssept ), rus tilida ponyatie (tushuncha) atamasi bilan tarjima qilinadi. Keyinchalik bu atama tushuncha atamasi bilan aralashtirib yuborila boshlangach, uning tom ma’nodagi mazmunini aniq shakllantirishga qaratilgan ishlar tadqiq qilina boshlandi.
«Konsept» tushunchasi kognitiv fan va lingvokulturologiyaning asosidir. Ammo, «konsept» atamasi chet elda ham, mahalliy tilshunoslikda ham keng qo'llanilishiga qaramay, hozirda uning yagona izohi yo'q. Hozirgi kunda tilshunoslikda konsept atamasini aniqlash uchun bir qancha yondashuvlar mavjud: Yu.S.Stepanov konseptni shunday ta'riflaydi: «inson ongida madaniyat o’chog’i, bu madaniyat shaklida insonning aqliy olamiga kiradigan narsa ” [22]. Shuningdek, Yu.S.Stepanov ta'kidlaganidek, «konsept» bu «ma'lum bir so'z bilan birga keladigan g'oyalar, tushunchalar, bilimlar, uyushmalar, tajribalar to'plami». (Cognition-bilish, cognize-tushunmoq, bilmoq cognitive-bilishga oid, cognitation-aql, tafakkur). Insonnig dunyoni, voqelikni bilishi, uni idrok etishida uning faoliyati natijasi hisoblangan tafakkurning o’rnini alohida ta’kidlash kerak.
Kognitiv tahlilning tadqiqot ob’ekti bilimlar haqidagi tasavvurlar strukturasi va ularning turli kognitiv jarayonlar (tushunish, tahlil, til axborotining qurilishi)da til imkoniyatlarini sharhlash, shu bilan birga ularning paydo bo’lishini o’rganish kabilarni o’z ichiga oladi. Kognitiv tahlilda olamni bilish jarayonida yuzaga keladigan mantiqiy (mental) strukturalarning lisoniy ifodasini ochib beruvchi mexanizmlar qurshovidagi uslub va vositalar tadqiqi asosiy o’ringa chiqadi.
Konsept lingvokulturologiyada eng faol qo‘llanuvchi birlik sanaladi. Konsept lingvomadaniy birlik sifatida u yoki bu xalq madaniyatining o‘ziga xos jihatlarini ifodalaydi. Masalan, «Ayol» konsepti ni qiyosiy jihatdan o'rganish bilan bog'liq. Professor Shahriyor Safarovning “Kognitiv tilshunoslik” (2006) kitobida “Ayol” konsepti haqida juda yaxshi misollar berilgan va Ayolning bir nechta xususiyatlari sanab o`tilgan. (4,15)
|
№ |
Ayolning xususiyatlari |
Misollar |
|
1 |
Turmush qadriyatlarini hurmat qiladigan |
Har doim oilasini birinchi o`ringa qo`yadigan, sadoqatli, sevimli, mehribon, pazanda, bardoshli, haqiqiy do`st, kechirimli, rostgo`y, orasta, samimiy, shirinso`z, kamgap, tejamkor. |
|
2 |
Aqlli |
Sermulohaza, o`ziga sodiq, oqil, zukko diqqatli, begonalar oldida o`zini vazmin tutadigan, madaniyatli, fahm-farosatli, milliy qadriyatlarni hurmat qiladigan. |
|
3 |
Hayoli |
Or nomusli, iymonli, iboli, ham dunyoviy, ham diniy tomondan bilimli,vijdonli, namunali, iffatli, ma`rifatli. |
|
4 |
Tashqi go`zallik |
Nazokatli, matonatli, nafis, istarali. |
|
5 |
Jasoratli |
Mehnatkash, kuchli, tadbirkor, sabrli jonkuyar. |
Fransuz tilining leksik darajasida «ayol» tushunchasi boshqacha ifoda etilgan. Femme [fam] f ayol;
− mehnat qilayotgan ayol; ~ femme qui travaille ,
− xizmatkor ayol; ~ Femme de ménage ,
− kunlik ishchi; Travailleur de tout les jours,
− uy bekasi;- femme au foyer,
− yozuvchi- écrivain
− beka — g'ayratli ayol- maitresse
− (mehribon) ayol- bonne
− qari ayol – Vieille femme .
− xotini, turmush o'rtog'i; epoux
− uylanmoq- se marier
− ayol;- la femme;
− yosh ayol- jeune femme ,
− beva ayol- veuve femme
− xotini,birinchi xotin- femme, premiere femme ,
− trans. beparvo ayol – femme insouciante .
O‘zbek tilida leksemalar xotin, sinonim leksemalar ayol, ammo ma’no jihatidan umumiy va stilistik rangda so`z bor: Ayol: 1) ayol; 2) xotin.
Kontseptlar inson ongida shakllanadigan ideal narsadir. Ular orasida eng keng tarqalgani «ayol» konsepti. Uni dunyoning asosiy tushunchalaridan biri, deb ayta olamiz. Ona ayol — bu yangi tug'ilgan chaqaloq bilan o'zaro aloqada bo'lgan birinchi odam. Boshqacha qilib aytganda, ona o'z bolasi ongida dunyo tasvirining asosini yaratadi, bu o'z xalqiga va millatiga xosdir. Bolada hayotga to'g'ri munosabatni shakllantirishga hissa qo'shadigan ham ayoldir.
“Ayol” muqaddas zot bo'lib, u Xudoning marhamati bilan insoniyat naslini ko'paytirish uchun yaratilgan. Onalik — bu ayolning yer yuzidagi asosiy vazifasidir.
Mével J.P (Parij, 2007 y) lug'atida berilgan «ayol» tushunchasini quyidagicha talqin qiladi.
Ko'pincha, «ayol» atamasi katta yoshdagi davrni (balog'atga yetigandan keyin) anglatadi, bu nikoh uchun engmaqbul yosh bilan bog'liq. Eng keng tarqalgan iboralar:
− Ayol, ayollar ( une femme, des femmes );
− Erkaklar va ayollar ( les femmes et les hommes );
− Erkak, ayol va ikki farzand ( un homme, une femme et deux enfants );
− Qiz, yosh qiz, ayol ( une petite fille, une jeune fille et une femme ).
− Aqlli ayol- femme de tête , aqlli, o'z imkoniyatini hech qachon qo'ldan boy bermaydi. O'ziga xos fe'l-atvorli, g'ayratli, kamtarin ayol, oqilona fazilatli.
− Vafot etgan ayol — Femme Fatal
− G'olib — erkaklar yuragini zabt etuvchi ( tombeuse ).
− Ijtimoiy va kasbiy maqomi: ishlaydigan ayol o'z hayotini topadi ( le travail des femmes ).
− Ayollarning kasblari ( métiers des femmes ). Cette femme est avocate, bu ayol advokat. Cette femme est professeur, c`est une professeur bu ayol o‘qituvchi.
− Pays gouverne par une femme: mamlakat ayol tomonidan boshqariladi. Une Femme d`affaires . Tadbirkor ayol.
− Femme politique . Femme d`etat . Siyosatchi ayol,
− Un femme de lettre . Yozuvchi ayol
− Femme au foyer (uy bekasi ayol): uy ishlarini bajaradigan va bolalarni tarbiyalaydigan ayol. Jinslar o'rtasidagi munosabatlar kontekstida ayol.
− C`est la femme de sa vie. Bu uning hayotidagi ayol.
− Seduire une femme . Ayol bilan uxlash, coucher avec une femme
− Bu tunni bir erkak bilan o'tkazgan va ertasi kuni ketgan ayol edi. «C'etait une femme qui passait la nuit avec un homme va qui repartait le lendemain. '' (Duras)
Cette femme n`a jamais eu d`enfants Bu ayolning hech qachon farzandlari bo'lmagan (sterilit). Femme qui veut un enfant, mais ne peut pas , bolani istagan, lekin tug`a olmaydigan ayol.
− femme enceinte , homilador ayol.
− Femme qui fait un enfant pour d’autres (shunchaki porteuse). Bolani boshqalar uchun olib boradigan ayol.
«Ayol» konsepti fransuz tili aforizimini ikkita taniqli ibora bilan boyitdi: ayollarni qidirib toping (fransuz tilida ko'pincha ibora sifatida ishlatiladi: Cherchez la femme va ayol nimani xohlasa. Xudo uni xohlaydi — Ce que femme veut, Dieu le veut (bu aforizmning fransuzcha asl nusxasi unchalik keng tarqalgan emas).
Bizning fikrimizcha, ikkala aforizmda ham «ayol» tushunchasi eng umumiy ma'noda — «ayol kishi» ko'rinishida ifodalanadi, ammo o'zbek tilida bo'lgani kabi, bu belgining oilaviy gipostazasi ko'proq uchraydi. Ushbu konsepsiya ona, qiz, va boshqalar leksemalari orqali ham amalga oshirilishi mumkin.
Shu bilan birga fransuz va o'zbek tillarining ko'plab paremiyalarining semantik, mantiqiy va axloqiy yozishmalarining yuqori darajasi qayd etilishi kerak. Tematik tasnifga ko'ra, paremiyalarning quyidagi guruhlari maksimal muvofiqlikni namoyish etadi: Xotinning (birinchi navbatda, uy egasi) oilaviy hayotdagi muhim rolini tasdiqlovchi iboralar, Ijobiy baho berilgan:
− Femme prudente et biene sage est l`ornement du ménage. Yaxshi xotin — uy ziynati.
− Femme sage reste a son ménage; La femme est la cle du ménage. Ayol — uy xo'jaligining kaliti.
− Une maion avec une femme est une fleur, une Maison sans femme est de la terre. Xotinli rozg'or guldir — xotinsiz ro'zg'or kirdir.
− Femme querelleuse est pire que le diable. Xotinsiz uy — boğbonsiz bog' (bekasiz, uy yetim).
Salbiy baholashdagi iboralar: Janjalli ayol iblisdan ham battar.
− La pire qui soit, c`est une méchante femme . Yomon Xotin — Jon zavoli (uydagi yovuz ayol — o'rmondagi shaytondan ham battar);
− Choisissez votre femme par l`oreille bien plus que par les les yeux. Aqlli xotin — uy ko`rki; xachir olsang, minib ol, xotin olsang, ko`rib ol (Xotiningizni ko'zlaringiz bilan emas, balki quloqlaringiz bilan tanlang).
− Telle mére, telle fille. Onasini ko'rib qizini ol
− Tabiiyki, turli etnik guruhlarning kognitologiyasida ona ayolning eng yuqori bahosi hisoblanadi.
− Tendresse maternelle toujours se renouvelle . — (Onalik mehri chegara bilmaydi). Masalan, o'zbek tilida er va xotinning birligi qo'sh qanotlari orqali she'riy tarzda amalga oshiriladi: Maison sans femme, korpus sans âme . — Xotinsiz uy — har qanday majoziy asoslardan foydalanilgan bo'lsa ham fransuz tilida beva ayol tanasiz «ruhga» o'zbek tilida esa «bog'bonisiz bog'ga» o'xshatiladi.
Fransuz tilida ayollarning estetik rolini ta'kidlaydigan iboralar o'ziga xosdir:
− Parmi les femmes, la beauté fait excuser beaucoup de défauts (ayol go'zalligi ayolning kamchiliklarini yengib o'tadi);
− L`oeil de la femme est une toile d`araignée (erkak ayolning to'riga ilinadi);
Shunday qilib, ayol femme va ot avoir fe'llarini o'z ichiga olgan maqollarni tahlil qilaylik:
− La femme a plus de langue que de tête-- ayol doimiy ravishda o'zgarib turadigan miqdorning bir turi (yashirin metafora) sifatida taqdim etiladi.
Bu yerda qiyosiy qurilish, ortiqcha que so'zlarida ifodalangan taqqoslash darajasidir. Langue bilvosita to'ldiruvchidir. Fe'l être markazida joylashgan guruh xuddi shunday tahlildan o'tadi. Shunday qilib:
− La femme est la porte de l'enfer. (Tertullien )- u uyning, oilaning o'ziga xos qo'riqchi farishtasidir .
− La femme est le Bon Dieu de la maison .- aytilishicha, ayol erkak uchun ham quvonch, ham balo bo'lishi mumkin.
− La femme est comme la châtaigne, belle au-dehors va dedans le ver .-- Tashqi go'zallikka qaramay, ayol ichki xislati bor xavfli va oldindan aytib bo'lmaydigan mavjudotdir .
Birinchi jumlada biz ayolning mohiyatini doimo o'zgarib turadigan dengiz materiyasi bilan taqqoslanishini aniq ko'ramiz.
Ikkinchi holda, aniq ajralib turadigan stilistik moslamadan ko'ra ko'proq yashirin semantik taqqoslash mavjud. Bu yerda biz ikkita qarama-qarshi jins vakillarining axloqiy xususiyatlarini taqqoslash haqida gaplashamiz.
Oxirgi misolda, biz taqqoslash bilan shug'ullanayotganimiz haqida aniq tushunchani beramiz, chunki ushbu misolda comme so'zi mavjud bo'lib, aksariyat hollarda ushbu stilistik moslamaning mavjudligini ko'rsatadi.
Ushbu barcha misollarda predikat fe'l etre va nominativ qismdir ( la femme est la clef, la femme est la porte, la femme est le Bon Dieu), shuning uchun bu holatda biz nominativ predikat bilan shug'ullanamiz.
Bilvosita qo'shimchalar: du ménage, de l'enfer, de la maison.
C'est aylanmasi bo'yicha takliflarga kelsak, bo'linish mavjud: la femme c'est le diable de jour, le Bon Dieu la nuit. Stilistik xususiyatlar ularning shakllarida juda ko'p: bu metafora va qiyosiy tuzilmalar, raqamlash, qofiya, epitet, giperbola va boshqalar. Bizda mavjud maqollarni tahlil qilib, yana guruhlarga taqsimlash tamoyilidan foydalandik. Shunday qilib, biz metaforaga ega bo'lgan guruhni stilistik xususiyat sifatida ajratib oldik, keyin taqqoslaydigan guruhni va qofiyali guruhni ajratdik.
Taqqoslash — bu tasvir obyektining ma'lum xususiyatlarini boshqa obyekt yoki hodisa bilan taqqoslash orqali ajratib turuvchi va tavsiflovchidir.
Qofiya — bu jumlalar yoki iboralarning oxirini birlashtirish, ularning chegaralarini belgilab, ularni bir-biriga bog'lab turish hisoblanadi.
«Ayol» tushunchasini aks ettiruvchi fransuz va o'zbek tillariga tegishli semantikalar muhokama qilinadi; paremiyalar ichki shaklining o'ziga xosligiga va taqqoslanadigan tillarda gender omilining turli xil ifodalariga e'tibor qaratiladi.
Shunday qilib, fransuz tilining kognitologiyasi ayolning jozibadorligining ma'lum bir milliy standartini yaratish bilan tavsiflanadi.
Shu munosabat bilan kognitologiyaning rasmiy va semantik-funksional tomonlarini, sintaktik tuzilishini va paremiyalarning leksik tarkibini chuqur qiyosiy o'rganish zarur.
Fransuz tili genetik jihatdan bir-biriga bog'liq emas va bir-biridan farq qiladi (asosan analitik va turkiy tillar), ammo, kognitologiya sohasida umuminsoniy qadriyatlarni intensiv (mohiyatli) jihatidan ifodalovchi muhim o'xshashlik mavjud.
Ayollarning eng muhim xususiyati — bu ayolni biologik mavjudot sifatida tavsiflash. Ammo bir qator lug'at yozuvlarida uning ijtimoiy roli ham qayd etilgan — xotini, turmush o'rtog'i, hamrohi, jinsiy sherigi (shuni ta'kidlash kerakki, beshta lug'at yozuvlarining ta'riflarida bola tug'ish qobiliyatining belgisi sifatida bundan mustasno, bu ham biologik jihatdir.)
Ayollarning ijtimoiy hayoti va ijtimoiy ahamiyati to'g'risidagi ma'lumotlar (f) kalit so'zini tahlil qilish orqali quyidagi seriyalarda keltirilgan:
− femelle (ayol; ayol, ayol, ayol, ayol, ayol),
− femina (1904 yilda tashkil etilgan adabiy mukofot, har yili ayollarga beriladi).
− fémininin (ayollik; ayollik; ayollik),
− féminisant (ayollik, ayol belgilarining namoyishini targ'ib qilish),
− féminisation (feminization),
− féministe (feminist, feminist, feminist),
− féminité (ayollik),
− femmelette (bo'sh ayol; ayol, latta — erkak haqida).
Tug'ilgan derivativlarning ro'yxati ayollarning jamiyatdagi muhim rolini e'tirof etish, feminizm harakatining rivojlanishi bilan birga ayollarga bo'lgan munosabat o'zgarishini, shuningdek jamiyatning siyosiy va madaniy hayotidagi ayollarning rolini tan olishni anglatadi. Shuni ta'kidlash kerakki, XX asrning 20-yillarida nashr etilgan «Larousse» lug'atlarining nufuzli nashrlari, ularning ta'riflarida, ayolni er va xotin sifatida tavsiflash, uning eriga bog'liqligini anglatadi (la femme peut marcher toute profession à moins que le mari ne s'y) . qarshilik ko'rsatish — ayol, agar eri qarshi bo'lmasa, har qanday kasbni egallashi mumkin), oila boshlig'iga bo'ysunish zarurati ( l'obligation d'obéissance de la femme envers son mari) [qarang: 9; 14].
Biz bugungi kunda fransuz milliy-lingvistik-madaniy hamjamiyatida ayollarni nomlashda ishlatiladigan eng ko'p leksik birliklarni tanladik. O'zlarining semantikasidagi bu birliklar nafaqat ayolning tashqi yoki ichki fazilatlarining o'ziga xos xususiyatlarini, balki ijobiy yoki salbiy bahoni ham o'z ichiga oladi va “suhbatdosh” bilan tegishli munosabatlarni shakllantiradi. Biz tahlil qilgan so'zlar va iboralarni beshta «mavzular», beshta sinonim qator, ayolning psixologik ko'rinishini, uning tashqi ko'rinishini, ayolning jinsiy hayotini tavsiflovchi semantik sohalarni, leksik birlikning bevosita sinonimlarini aniqlash orqali tasnifladik. Femme (f) leksik birligining bevosita sinonimlari: femme (ayol, xotin), fille (qiz), mademoiselle, demoiselle, dame, belle (go'zallik), amie (do'st), er-xotin (xotini), mistress (bekasi), bobonne (xotini), mere (onasi), maman, matron, maratre (o'gay ona), pepe (yosh ayol), mettet (sevgilisi, moda qiz), nettet (go'zal qiz), kanizak (birga yashaydigan), gosse (qiz), g'iybatchi (qiz), berger (sigir qiz), mouker (ayol), femelle (ayol).
Ayolning psixologik ko'rinishini tavsiflovchi sinonimlar: gaillarde (jasur ayol), tappe (mole, bod), ajdaho (hukmronlik qiladigan jirkanch ayol), jandarma (jandarm), tigresse (rashkchi ayol), panthere (g'azab, jahli chiqqan ayol), chipie (jodugar), harpie (jirkanch ayol), furie (g'azablangan, jahli chiqqan ayol), mégére (jahli chiqqan ayol), krampon (qashshoq ayol), panaris (zerikarli ayol), potentsial (zerikkan ayol haqida maqtovlar), qichqiriq (arra), tortue (toshbaqa), veau (fe'l-atvorli ayol),
Ushbu tahlillarda, shuningdek, ayollarning murosasiz xatti-harakatlariga salbiy munosabat mavjudligidan dalolat beruvchi ko'plab argo birliklari kuzatish mumkin. Agar biz «oila, xotin, ona» sohasiga tegishli so'z va iboralarni «f (l) leksik birligining bevosita sinonimlari» mavzusidan ajratib qo'ysak, demak bu sinonimlar seriyasi xilma-xillikda unchalik ko'p emas.
Yuqoridagi sinonimlarni tahlil qilish asosida biz ayolni lazzatlanish obyekti va jinsiy sherik sifatida ko'rib chiqish fransuz madaniyatining muhim tomoni deb xulosa qilamiz, bu «femme» tushunchasining ushbu xususiyatini aks ettiruvchi leksik birliklar soni bilan tasdiqlanadi.
«Femme» tushunchasini ifoda etuvchi paremiya va aforizmlarni ko'rib chiqish fransuz til madaniyatiga xos bo'lgan qo'shimcha kontseptual xususiyatlarni aniqlashga yordam beradi. Har qanday jamiyatning qadriyatlar tizimida muhim o'rin ayollar bilan bog'liq.
«Ayol» hurmat va izzatga loyiqdir, chunki u o'zgarmas huquqqa ega bo'lib, u hech kimga yoki hech narsaga almashtirilishi mumkin bo'lmagan insondir.
Ayolning butun insoniyat hayotidagi ahamiyati quyidagi aforizmlarda ta'kidlangan: « Peut imaginer une humanité composée exclusivement de femmes on n'en saurait imaginer une que ne comptat que des hommes» (Faqat ayollardan iborat bo'lgan jamiyatni tasavvur qilish mumkin, ammo bu mumkin emas faqat erkaklardan iborat bo'lgan jamiyatni tasavvur qiling). Ayolning sharobdan ko'ra ko'proq mast bo'lish qobiliyati bilan ayolning tafakkuri va u bilan aloqada bo'lgan zavqning o'ziga xosligini tan olishdir. Kontseptual belgi, ayol jinsiy obyekt, zavq va shahvat obyekti bo'lib, quyidagi so'zlarda namoyon bo'ladi: « La femme est un délicieux instrument de plaisir» (Ayol — zavqlanishning murakkab vositasi), « Il n'y a point de vieille femme». «, Dieu fit la fille et l'homme l'a faite femme» (Xudo qizni yaratdi, erkak uni ayol qildi).
So'nggi aforizm, shuningdek, erkaklarning ayollarga nisbatan ustunligini ta'kidlaydi.
Shunday qilib, «Ayol» kognitiv modeli shunday bir aqliy tuzilma bo'lib, u ikki guruh belgilarini o'z ichiga oladi:
Birinchi guruh kontseptual belgilar, asosan, ayolning biologik mavjudot sifatida tavsiflanishi bilan bog'liq (ayolning tashqi ko'rinishi bilan bog'liq bo'lgan kontseptual belgilar; ayolning yoshi bilan; ayol nutqi bilan; ayolning psixologik xususiyatlari; uning aqliy qobiliyatlari, ma'lumot darajasi, ayol-onaning xususiyatlari bilan bog'liq bo'lgan belgilar),
Ikkinchisiga asosan ayolni ijtimoiy mavjudot sifatida tavsiflovchi kontseptual belgilar kiradi (ayolning oiladagi roliga xos bo'lgan kontseptual belgilar; ayolning o'rni; oiladan tashqaridagi ayol tavsifi bilan). Albatta, kontseptual xususiyatlarni ikki guruhga bo'lish shartli, chunki ba'zi belgilar ham biologik, ham ijtimoiy ko'rinishga ega.
Masalan, «Ayol go'zalligi» belgisi, birinchi navbatda, biologik mavjudot sifatida ayolni tavsiflovchi ba'zi ijtimoiy oqibatlarga olib keladi, chunki bu erkakni oila qurish haqida o'ylashga majbur qiladi.
Tahlil natijasida aniqlangan kontseptual xususiyatlar fransuz tilini anglash uchun «Ayol» tushunchasining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi, bu belgilar ushbu belgilarning juda ko'p to'plamida emas, balki ularning fransuz tili madaniyatiga xos bo'lgan noyob kombinatsiyasida, ularning miqdoriy nisbatida va ushbu tilshunoslik ma'ruzachilari tomonidan baholanishida aks etadi.
Agar biz belgilarni fransuz tilshunosligi uchun ularning ahamiyatliligi darajasiga qarab ajratsak, unda eng ko'p uchraydigan belgilar ayollarning psixologik xususiyatlariga mos belgilar mavjudligini ko'rishimiz mumkin, ular «Ayol» tushunchasining tarkibini tashkil etuvchi barcha belgilarning 48,5 foizini tashkil etadi.
Shunday qilib, fransuz tilshunoslik madaniyatida faqat ijobiy baho quyidagi kontseptual belgilar bilan qabul qilinadi: do'stlikdagi doimiylik; ayol go'zalligining ijodiy kuchi; ayol go'zalligining estetik ta'siri.
O'rganilayotgan konsepsiyaning asosida quyidagi fe'l-atvor xususiyatlari ajralib turadi, ular ‘’femme’’ (f) leksik birligi tomonidan aktuallashadi. (f) odamzodga tegishli ( être humain ); ayol biologik jinsi ( l'être humain de sexe feminin, être humain femelle, l'être qui dans l'espece humaine appartient au sexe feminin ), yosh (kattalar); puberte (puberte ); unumdorlik jeune fille nubile, femme nubile, personne qui est nubile; personne adulte du sexe feminin qui met au monde des enfants ).
Ushbu belgilar bu ishda leksikografik manbalar sifatida ishlatiladigan deyarli barcha izohli va entsiklopedik lug'atlarning (f) leksik birligining lug'aviy ta'riflarida mavjud. So'nggi o'n yilliklardagi ma'lumotlar asosida aniqlangan kontseptual belgilar «ayol» tushunchasining ba'zi bir yangi xususiyatlarini qayd etadi, masalan, ayol — ozodlik tashuvchisi, ammo shu bilan birga uni boshqarishni o'rganishi kerak; Ayol intellektini jamiyat tomonidan tan olish, uning qobiliyatlari (ayolning tushunchasi; uning g'oyalarining ahamiyati) va boshqalar.
Ayolning turli xil xususiyatlarini o'rganib chiqib, eksperimental materialga ko'ra, har qanday boshqa fundamental tushunchalar singari, o'rganilgan konsepsiyaning ham ijobiy, ham salbiy tomonlari bor degan xulosaga keldik. Ayol, bu jonzot, erkak bilan birga yer yuzidagi asosiy narsalardan biri hisoblanadi. U har doim hayot boshlanadigan ijod, bu dunyoning eng buyuk marvaridi bo'lib kelgan.
«Femme» (ayol) fransuz tilshunoslik va madaniy konsepsiyasini ko'rib chiqishga, konsepsiya tarkibini tashkil etuvchi uning yadro (asosiy) va periferik xususiyatlarini aniqlashga bag'ishlangan. Ushbu belgilar doimiy xususiyatga ega, chunki ular obyekt va hodisalarning o'ziga xos belgilarini aks ettiradi va shuning uchun neytral baholanadi va konsepsiyaning barcha yangilanishlarida mavjud. Konsepsiyani yanada kengroq tushunish kalit so'zning hosilalari, kognitlari va sinonimlarini tahlil qilishni ta'minlaydi. Periferik zonani o'rganish ushbu konsepsiyani ifodalovchi paremiya va aforizmlarni tahlil qilish asosida ham amalga oshiriladi. Periferik belgilar tabiatda o'zgaruvchan bo'lib, konsepsiyaning turli tomonlarini e'tirof etadi va hissiy ranglarga ega. Maqoladagi ushbu tahlil fransuz milliy til va madaniy hamjamiyati vakillarining konseptual sohasini ajratib turuvchi madaniy xususiyatlarni aniqlashga imkon beradi.
Adabiyot:
- Артемова А. В. Эмотивно-оценочная объективация концепта «женщина» в семантике фразеологической единицы: автореф. дис. … канд. филол. наук. Пятигорск, 2000.
- Бабушкин А. П. Концептуальные типы значений // Контрастивные исследования лексики и фразеологии русского языка. А. П. Бабушкин. — Воронеж, 1996.-с.10–14.
- Ганшина, К. А. Французско-русский словарь. М.: Рус. яз., 1987. С. 384.
- Ибрагимова Р. С. Специфика репрезентации концепта «женщина» во французском и узбекском языках (на материале паремиологии). Вестник Челябинского государственного университета. 2011. № 25 (240).
- Кубрякова Е. С. Краткий словарь когнитивных терминов // Е. С. Кубрякова, В. З. Демьянитов, Ю. Г. Панкрац, Л. Г. Лузина. Под общей редакцией Е. С. Кубряковой. — М.: фил, фак. МГУ.1996.-245с.; с28–37.
- Узбекско-русский словарь / под. ред. С. Ф. Акобирова, Г. Н. Михайлова. Ташкент: глав. ред. Узбек. энцикл., 1988. С. 522, 21.
- Дмитриева О. А. Культурно-языковые характеристики пословиц и афоризмов (на материалах французского и русского языков). Дисс.. канд. филол. наук. — Волгоград, 1997. — 189 с.
