Ushbu maqolada pul muomalasi barqarorligining iqtisodiy o'sishga ta'siri, iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligi va pul-kredit siyosati kanallarining uzatishni boshqarish mexanizmini takomillashtirish asosida o'rganiladi
Kalit so’zlar: pul muomalasi, iqtisodiy o'sish, iqtisodiyotni monetizatsiya qilish, iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligi, pul-kredit siyosatining uzatish mexanizmining kanallari, inflyatsiya
В статье описаны механизмы повышения стабильности денежного обращения, достижения экономического развития, экономического развития и передачи каналов денежно-кредитной политики.
Ключевые слова: денежное обращение, экономические отношения, производство денег, экономическое развитие, каналы передачи механизмов передачи денежно-кредитной политики, инфляция.
Iqtisodiy rivojlanishning zamonaviy sharoitida pul aylanishining iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirishga ta’sir qilish mexanizmlarini o’rganish katta amaliy ahamiyatga ega, chunki pul muomalasining uzluksizligi va barqarorligi pul bozorining holatini ham, iqtisodiyotdagi ko’payish jarayonlarining xususiyatini ham belgilab beradi [1]. Bugungi kunda pul aylanishining iqtisodiy o’sishga rag’batlantiruvchi ta’sirini to’xtatuvchi asosiy muammolar quyidagilar:
− moliya bozorlarining nomutanosibligi va ularning past likvidliligi;
− moliya sektorining tarkibi va nomutanosib rivojlanishi;
− ishlaydigan mexanizmlarning nomukammalligi va uzatish mexanizmi kanallaridan foydalanish samaradorligining pastligi;
− tijorat banklarining kredit faolligi pasayishi.
Pul-kredit siyosati vositalarining tahlili pul o’tkazish muomalasining iqtisodiy o’sishga ta’sir etish mexanizmida asosiy rol o’ynashini aniqlashga imkon beradi, bu markaziy bankning pul-kredit siyosati usullari va vositalaridagi o’zgarishlarning pul bozori holatiga ta’siri, keyin esa uning konyunkturasini o’zgartirish orqali tushuniladi.
Pul-kredit siyosati usullari va vositalarining o’zgarishi pul agregatlari hajmi va tuzilishining o’zgarishiga, foiz stavkalari, valyuta kurslari, kreditlash shartlari, aktivlar narxlari, shuningdek bozor sub’ektlarining kutgan natijalariga olib keladi va shu sababli pul bozori faoliyatiga ta’sir qiladi. Keyin pul bozorida jamg’arma, investitsiyalar, iste’mol, eksport va import hajmlarining o’zgarishi real sektorga to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita ta’sir qiladi, natijada ishlab chiqarish hajmi, bandlik va narxlar dinamikasi ta’sir qiladi.
Zamonaviy yondashuvlarga muvofiq, pul o’tkazmalari mexanizmida pul, kredit, foiz va valyuta (valyuta kursi) kanallari, markaziy banklar tomonidan bevosita ta’sirlanadigan yoki nazorat qilinadigan, shuningdek, aktivlar narxini o’zgartirish uchun kanal va markaziy banklar tomonidan deyarli nazorat qilinmaydigan kutish kanali ajratilgan. Pul muomalasining iqtisodiy o’sishga ta’sirini baholash nuqtai nazaridan eng muhimlari pul, kredit, foizlar va valyuta kanallari hisoblanadi. Biroq, mamlakat iqtisodiy rivojlanishining turli davrlarida ushbu kanallardan foydalanishning roli va darajasi sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inqirozdan oldingi davrda uzatish mexanizmida asosiy rolni valyuta va kredit kanallari, shuningdek aktivlarning narxlari kanali o’ynadi. Bugungi kunda iqtisodiyotning real sektoriga eng katta ta’sir pul-kredit kanallari orqali ta’minlanmoqda.
Izlanivchilarning ko’p yillik tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, pul muomalasi asosan pul taklifi va talabini, foiz stavkalari va valyuta kursini tartibga solish asosida iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishga ta’sir qiladi. Bundan tashqari, ushbu ta’sirning asosiy usuli iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligini oshirishdir, va asosiy vosita uzatish mexanizmi kanallarini boshqarishdir.
Mahalliy ilmiy aylanish uchun iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligi tushunchasi nisbatan yangi. Ko’pincha, bu atama iqtisodiyotni monetizatsiya qilish darajasi, muomaladagi qimmatli qog’ozlar hajmining YaIMga nisbati (fond bozorini kapitallashtirish hajmi) va boshqa ko’rsatkichlarni anglatadi [2]. Ushbu tushunchaning eng aniq ta’rifi, Ya.M. Mirkin fikricha: «Iqtisodiyotning» moliyaviy chuqurligi — bu moliyaviy munosabatlarning kirib borishi, pul, moliya vositalari va institutlarning to’yinganligi, ishlab chiqarish bazasi bilan taqqoslaganda moliya sohasining hajmidir. Mamlakat qanchalik rivojlangan va tez rivojlanayotgan bo’lsa, moliyaviy chuqurlik ham shunchalik yuqori bo’ladi. O’z navbatida, bu qanchalik ko’p bo’lsa, moliya sektorining investitsiya maqsadlari uchun pul mablag’larini qayta taqsimlash qobiliyati shunchalik muhim va iqtisodiy o’sish sur’ati shunchalik yuqori va barqaror bo’ladi. Moliyaviy chuqurlik ko’rsatkichlari — pul / YaIM, moliyaviy aktivlar / YaIM, fond bozorining kapitallashuvi / YaIM va boshqalardir» [3].
Shunday qilib, iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligi pul bozorining, moliya sektorining rivojlanish darajasini tavsiflovchi va pul tizimiga turli xil institutlar, moliyaviy vositachilar va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning jalb qilinishini tavsiflovchi iqtisodiyotning pul bilan to’yinganligini har tomonlama baholash sifatida ko’rib chiqilishi kerak. «Iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligi» kontseptsiyasiga muvofiq, iqtisodiyotning moliyaviy va pul resurslari bilan to’yinganligi va moliya-kredit tizimining tuzilmasi qanchalik diversifikatsiyalangan bo’lsa, iqtisodiy o’sish sur’atlari barqaror bo’ladi.
Moliyaviy chuqurlik kontseptsiyasini dastlab R. Goldsmit ishlab chiqqan, u iqtisodiy va moliyaviy rivojlanish darajasi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri aloqani o’rnatgan va shuningdek, ma’lum davrlarda moliya sektorining o’sish sur’ati real sektorning o’sish sur’atlaridan sezilarli darajada oshib ketishi mumkinligini aniqlagan [4]. Keyinchalik ushbu muntazamlik moliya sektorining «jadal o’sishi» nazariyasi deb nomlandi. Zamonaviy monetarizm talablariga to’liq javob beradigan ushbu nazariyaga muvofiq, moliya sektori iqtisodiy rivojlanishning asosi hisoblanadi, shuning uchun moliya bozorlari hajmining o’sishi va iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligining oshishi iqtisodiy o’sishga yordam beradi.
Shunday qilib, global moliyaviy inqiroz davrida ushbu tavsiyalardan kelib chiqib, aksariyat mamlakatlarning markaziy banklari va hukumatlari moliya institutlari va moliya bozorlarini qo’llab-quvvatlashga harakat qildilar. AQSh va Germaniyada ushbu choralar talabni rag’batlantirish, ishsizlikdan himoya qilish va ijtimoiy qo’llab-quvvatlash choralarini o’z ichiga olgan bo’lsa, Kanada, Yaponiya va Xitoyda ular asosan iqtisodiyotni rag’batlantirish va soliqlarni pasaytirishga qaratilgan edi.
Ammo shuni ta’kidlash kerakki, zamonaviy jahon iqtisodiy tizimida moliya sektori allaqachon uning mustaqil elementiga aylangan. Bizning tadqiqotimiz ob’ekti bilan bog’liq bo’lgan moliya sektorining roli va ahamiyati shundan iboratki, uning institutsional va funktsional tuzilmalarining rivojlanishi va murakkablashishi tufayli moliya bozori va institutlari tizimi orqali pul impulslari mexanizmini iqtisodiyotga uzatish kanallari kengaymoqda, bu esa iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarini rivojlantirish uchun qo’shimcha rag’batlantiruvchi omillarni yaratadi.
Olib borilgan tadqiqot iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligi doimiy ravishda o’sib borishini aniqlashga imkon berdi, ammo moliya sektori aktivlari va pul ko’rsatkichlari rentabelligi asosida hisoblangan iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari barqaror bo’lmagan dinamikaga ega. Shunday qilib, 2018 yilda 2010 yilga nisbatan moliya sektori aktivlarining YaIMga nisbati 62,4 % dan 85,2 %ga, pul massasiga nisbati esa 1,226 dan 1,541 gacha ko’tarildi. Shu bilan birga, investitsiyalarning daromadliligi 32,9 % ga o’sdi, moliya sektori aktivlarining daromadliligi 36,2 %ga kamaydi. Bizning fikrimizcha, bu moliya sektorining real rivojlanish bilan taqqoslaganda jadal rivojlanish tendentsiyasining mavjudligi, shuningdek, moliya sektorining o’zi etarli darajada rivojlanmaganligi va, eng avvalo, uning tuzilmasining takomillashmaganligi bilan izohlanadi. Bundan tashqari, hisob-kitob natijalari kreditlarning jadal o’sishi depozitlar va asosiy kapitalga investitsiyalarning o’sish sur’atlariga nisbatan moliya sektori rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatdi degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Bu holat bank kreditlarining nomukammal tuzilishi, xususan, 2010–2018 yillarda iste’mol kreditlari hajmining kengayishi va iqtisodiyotning real sektoriga uzoq muddatli investitsiyalar hajmining etarli emasligi bilan izohlanishi mumkin.
Demak, hisob-kitoblar natijalariga ko’ra, iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatadigan asosiy pul omillari — bu iqtisodiyotni monetizatsiya qilish darajasi, pul massasining tuzilishi, banklarning aktivlari va passivlari, shuningdek investitsion faollik ko’rsatkichlaridir. Shu sababli, moliya sektori tarkibini takomillashtirish va markaziy bank tomonidan boshqariladigan uzatish mexanizmi kanallaridan foydalanishni ko’paytirish orqali iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligini oshirish, pul aylanishining iqtisodiy o’sishga rag’batlantiruvchi ta’sirining muhim yo’nalishi hisoblanadi.
Shunday qilib, muvaffaqiyatli tartibga solish va pul muomalasi barqarorligini ta’minlash uchun iqtisodiyotning moliyaviy chuqurligini oshirish, iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish va inflyatsiyaning past darajasi va bank tizimining barqarorligini ta’minlash uchun mos pul-kredit sharoitlarini yaratish maqsadida markaziy bank tomonidan boshqariladigan uzatish mexanizmidan foydalanish samaradorligini oshirish kerak.
Adabiyot:
- Mayevskiy V., Zorin K. Pulni tezlashtiruvchi funktsiyasining ba’zi xususiyatlari to’g’risida // Iqtisodiyot masalalari. 2011. № 9. С. 27–41.
- Stolbov M. I. Moliya bozori va iqtisodiy o’sish: muammoning yo’nalishlari. M.: Ilmiy kitob, 2008. 201 с. URL: http://www.mgimo.ru/files/31989/31989.pdf
- Mirkin Y. M. Rossiya moliya sektorining inqirozdan keyingi rivojlanish strategiyasi. URL: http://journal.econorus. org/jsub.phtml?id=24
- Goldsmith R. Financial structure and development // Vale University Press. New Haven, 1969. 561 p.
