Ushbu ilmiy maqolada zamonaviy o’quv tizimlari, SunRav BookEditor dasturida elektron kurslarni loyihalashtirish, afzalliklari, ularni online va offline tartibida qo’llash imkoniyatlari haqida yoritilgan.
Kalit so’zlar: SunRav BookEditor, elektron darsliklar, elektron ta’lim tizimi, HTML, zamonaviy o’quv tizimlari.
В этой научной статье описываются современные образовательные системы, дизайн электронных курсов в SunRav BookEditor, его преимущества, возможность их использования в онлайн и офлайн.
Ключевые слова: SunRav BookEditor, электронные учебники, система электронного обучения, HTML, современные образовательные системы.
2020 yilgacha bo’lgan davrda O’zbekiston ta’limini modernizatsiya qilish kontseptsiyasi ta’lim tizimini modernizatsiya qilish vazifasini qo’ydi. Ushbu vazifa yuzasidan ta’limda tobora muhim ahamiyat kasb etadigan zamonaviy axborot texnologiyalariga asoslangan, mavjud elektron o’quv qo’llanmalarini takomillashtirish katta ahamiyat kasb etadi. O’quv qo’llanmalarini takomillashtirish vazifasining dolzarbligi, bir tomondan, o’quv jarayoniga yangi axborot texnologiyalarini joriy etish, ikkinchi tomondan, mamlakatda yaxlit milliy innovatsion tizimni yaratish bilan bog’liq. Bunday sharoitda oliy maktab oldiga axborot texnologiyalaridan foydalangan holda o’quv jarayoniga innovatsion texnologiyalarni joriy etish orqali mutaxassislarni professional faoliyatga tayyorlash vazifasi yuklatilgan.
Shu sababli, elektron darsliklar (ED) va elektron ta’lim tizimlari (ETT) ko’rinishidagi elektron kurslarni yaratish bo’yicha tadqiqotlar olib borish va o’rganish dolzarb vazifa bo’lib qolmoqda, chunki ishlab chiqilgan ED va ETT zamonaviy o’quv va uslubiy ta’minotning asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi [2]. Z. M. Bobur nomidagi ADUning informatika o’qitish metodikasi kafedrasida so’ngi o’n yillikda kompyuter didaktikasi va dasturiy ta’minotni loyihalashning ishlab chiqilgan metodlari asosida turli instrumental dasturlarda matematik fanlar va boshqa amaliy fanlar bo’yicha elektron o’quv qo’llanmalarini yaratish ustida tadqiqotlar davom etmoqda [3]. Turli xil dasturlash tillari va vositalardan (MS C, Visual C ++, Delphi 7.0, Lotus Learning Space 5.0., IBM Workplace Collaborative Learning) foydalangan holda ED va ETT ni ishlab chiqish tajribasi sizga o’quv fanlarini avtomatlashtirilgan o’qitish uchun murakkab algoritmik tuzilishli dasturiy ta’minotning yangi versiyalarini tezda yaratishga imkon beradi. Shu bilan birga, ta’limda o’quv intizomining didaktik loyihasi asosi yangi ishlanma qoidalariga ko’ra o’zgarishsiz qoladi, o’quv materialining tarkibi va tuzilishi uning qaysi mutaxassislikka mo’ljallanganligiga qarab mos ravishda o’zgarishi mumkin. IBM Workplace Collaborative Learning dasturida «Kompyuter bilimlari va kompyuter muhandisligi» — 230100 yo’nalishi bo’yicha masofaviy ta’lim kurslarini rivojlantirishga mo’ljallangan SunRav BookEditor dasturida elektron darslik versiyasi yaratildi. Bundan tashqari, SunRav BookEditor dasturida 18 ta bo’limni qamrab oluvchi darslar majmuasi bo’lgan «Лечебная физическая культура и гигиена физической культуры» nomli elektron o’qitish tizimi yaratildi (1-rasm) [5]. Ushbu maqolada ED «Ehtimollar nazariyasi, matematik statistika va tasodifiy jarayonlar» va ETT «Statistik farazlarni tekshirish» kabi laborator majmualarni SunRav BookEditor dasturi yordamida ishlab chiqish, dasturiy ta’minot va mavzulashtirilgan komponentlarni loyihalash jarayonlari asosi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
1-rasm. Лечебная физическая культура и гигиена физической культуры
Elektron darsliklar tayyorlash uchun instrumental vositalari va dasturlash tilllari
Instrumental vositalar — ETT-da foydalanish uchun talab qilinadigan shaklda o’quv materiallarini taqdim etish uchun ishlatiladigan dasturiy va axborot ta’minoti. Instrumental vositalarni ikki guruhga bo’lish mumkin:
1) Internet Web-texnologiyalarga yo’naltirilgan va maxsus qimmat vositalardan foydalanmaydigan ommaviy vositalar;
2) elektron darsliklarni maxsus yaratishga qaratilgan instrumental vositalar.
Birinchi guruhga HTML matn muharrirlari, grafik muharrirlari, ma’lumotlar formatini o’zgartiruvchi dasturlar, audio va video roliklarni yaratish uchun vositalardan foydalanishni ham kiritish mumkin. Ushbu texnologiyada boshlang’ich moliyaviy xarajatlarni minimallashtirish, malakali foydalanuvchilar esa yaratilgan elektron darsliklarni yangilash va moslashtirishlari mumkin bo’ladi. Shu bilan birga, elektron darsliklarning yaratilishida vaqt sarflanishining ko’payishi uning yetishmovchiligi sifatida tavsiflanadi.
Elektron darsliklarni tezroq yaratish integrallashgan dasturiy vositalar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Integrallashgan dasturiy vositalarga misol qilib Learning Space, Lotus-firmasining IBM Workplace Collaborative Learning Authorizing Tool, Asymetrix kompaniyasining ToolBookII, Britaniya Kolumbiya universitetining WebCT, Macromedia kompaniyasining AuthorWare va boshqalarni sanash mumkin. Instrumental muhitda mavjud bo’lgan vositalar o’quv materiallarining shrift turlari, ranglar palitrasi, grafik parchalarning joylashishi va to’yinganligi, animatsiya, ovozli fon tanlash va shunga o’xshash boshqa muammolarni samarali foydalanuvchi tajribasini ta’minlaydigan tavsiyalarga muvofiq hal qilishga imkon beradi. Ikkinchi guruhga SunRav BookEditor Integrallashgan dasturiy vositalari kiradi.
Zamonaviy o’quv tizimlariga multimediya, masofaviy o’qitish va elektron tijorat sohalarida tayyor yechim va dasturiy ta’minotining eng yirik yaratuvchisi hisoblangan rossiyaning GiperMetod kompaniyasining mahsulotlari hisoblangan «TrainingWare», «eLearning Server 3000 v2.0», «eLearning Office 3000», «IBM Workplace Collaborative Learning» va «HyperMethod 3.5» larni sanab o’tishimiz mumkin. Biz ushbu tizimlarning qisqacha tavsifini keltiramiz.
1) TrainingWare xodimlarning bilimlarini nazorat qilish va monitoring tizimini tashkillashtirish, kirish testlarini avtomatlashtirish, yangi xodimlarni tezkor ravishda joriy etish, yangi qo’llanmalar va tavsiyalar asosida muntazam ravishda o’qitish va sertifikatlashtirish, xodimlarning vakolatlarini ro’yxatga olishning yagona tizimini yaratish va kompaniyaning mijozlari va sheriklarini sertifikatlash uchun markazlashtirilgan tizimni tashkil qilish uchun ishlab chiqilgan. TrainingWare yirik va o’rta kompaniyalarga yo’naltirilgan bo’lib, ularning tarkibi 300 kishidan iborat bo’lib, keng tuzilishga ega va xodimlarning bilimlarini doimiy boshqarish zaruriyatini tan oladigan tizimdir.
2) eLearning Server 3000 v2.0 sizga Internet / Intranetda o’zingizning xususiy O’quv markazlaringizni yaratishga va masofaviy o’qitishning butun zanjirini tashkil etish — jadvallarni boshqarish, talabalar bilimlarini sertifikatlash, elektron akademik yozuvlar, elektron qaydlar va elektron kutubxona imkoniyatlarini bera oladi.
3) eLearning Office 3000 asosan oliy va o’rta maxsus ta’lim o’quv yurtlari o’qituvchilari, shuningdek masofaviy o’qitish bilan shug’ullanuvchi IT mutaxassislari uchun mo’ljallangan. Internet tarmoqlarining rivojlanishi masofaviy ta’limning yangi istiqbollarini ochib berdi, bunda o’quvchilarga an'anaviy ta’lim turlariga xos bo’lgan imkoniyatlar taqdim etiladi.
4) IBM Workplace Collaborative Learning avtorizatsiya dasturi IBM Workplace Collaborative Learning Authorizing Tool masofaviy o’qitish kurslari uchun avtomatlashtirilgan vositalarni ishlab chiqishni o’z ichiga olgan bo’lib, bular o’z ichiga ma’ruza materiallari va bilimlarni nazorat qilish testlarini yaratish va birlashtirish jarayonini avtomatlashtirish vositalaridan tashkil topadi. Masofaviy kursni ishlab chiqish uchun ikkita alohida tartibi mavjud: reja tuzish tartibi kurs tuzilishini yaratish uchun ishlatiladi va ishlab chiqish tartibi kurs mazmuni va kurslar uchun sahifalar yaratish uchun ishlatiladi. Ikkala tartib ham kurs yaratuvchisining qulay va intuitiv interfeysiga ega va sahifada joylashtirilishi mumkin bo’lgan deyarli barcha zamonaviy ob’ektlarni o’z ichiga oladi: matnli ob’ektlar, grafik ob’ektlar, ovozli ob’ektlar, tugmalar va boshqalar.
5) HyperMethod 3.5 — multimedia dasturlarining dizayneri — axborot tizimlari, taqdimot disklari, elektron darsliklar, ma’lumotnomalar, entsiklopediyalar va boshqa har qanday multimedia dasturlarini tez va samarali yaratish uchun mo’ljallangan. Bugungi kunda bu multimedia dasturlarini ishlab chiqish vositalari bozorida taqdim etilgan yagona mahalliy dasturiy mahsulot.
Ushbu tizimlar universitet yoki fakultet doirasida o’quv jarayonini amalga oshirishda juda samarali natija beradi. Hozirgi kunda ko’plab o’quv muassasalarida bunday dasturiy qo’llanmalardan to’liq foydalanish uchun moliyaviy mablag’lar yoki tashkiliy holatlar to’liq rivojlanmagan.
SunRav BookEditor dasturida elektron darslikning dasturiy ta’minoti
Elektron darslikni (ETT) loyihalash didaktik va dasturiy loyihalashga bo’lingan. Elektron darslikning didaktik loyihasini ishlab chiqishda va uning dasturiy ta’minotida biz bugungacha barqaror tura olgan, vaqt sinovidan o’tgan, yondashuvlar asosida ish olib boriladi. [1; 4; 3].
SunRav BookEditor dasturida elektron darslikning dasturiy ta’minoti cheksiz miqdordagi boblar, bo’limlar va kichik bo’limlardan iborat bo’lishi mumkin va o’rnatilgan avtomatlashtirilgan ishlab chiqish vositalari yordamida amalga oshiriladi, ular quyidagilar: EXE fayllari shaklida elektron kurs yaratish, CHM, HTML, PDF formatlarida va har qanday boshqalarda bir xil (shablonlarni ishlatib) imkon beradi. Kitoblarni ovozlashtirish, sahifalarni avtomatik ravishda o’girish, matnli, HTML, RTF va MS Office hujjatlarini o’qiy oladigan bepul dastur bilan birga CD va DVD disklarda tarqatish mumkin. Shuningdek, ZIP arxivlarini o’qish va yozish imkonini beradi.
SunRav BookEditorning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
– har xil vizual effektlar bilan matn yaratish (turli shriftlar: qalin, egri, pastki chiziqcha, kesib o’tuvchi shuningdek ustki chiziqli belgilari, pastki va ustki indeks yozuvlari va boshqalar);
– matn uslublari bilan ishlash;
– har xil vizual effektlar bilan paragraflar yaratish: raqamlangan yoki raqamsiz yoki alifbo tartibidagi ro’yxatlar, chegaralar, fon rangi, tekkislash, ajratish, satr oralig’i va hk.;
– rasmlardan va istalgan OLE-ob’ektlardan foydalanish;
– jadvallardan foydalanish, jadvallar bir-biriga joylashtirilishi mumkin;
– audio va videofayllardan foydalanish;
– GIF animatsiyalaridan foydalanish;
– Windows-ning turli xil standart elementlaridan foydalanish: tugmalar, ro’yxatlar, radioguruhlari va hk.;
– HTML va RTF formatidagi bo’limlarni eksport va import qilish;
– tanlangan katalogdan HTML, RTF, TXT formatidagi barcha hujjatlarni import qilish;
– MS Office fayllaridan (ga) bo’limlarni eksport qilish va import qilish: DOC, XLS va hk.;
– CHM formatidagi fayllar bilan ishlash: ushbu formatdan kitoblarni import qilish va ushbu formatga kompilyatsiya qilish, masalan, xabarli ma’lumotnoma fayllarini yaratish;
– elektron kursni yo’naltirish va turli xil tashqi hujjatlar va dasturlarni elektron kurs sahifalarida ishga tushirish uchun turli xil havolalardan foydalanish;
– SunRav TestOfficePro to’plamiga qo’shilish elektron kursda testlarga havolani yaratishga imkon beradi va talaba mashg’ulot vaqtida test sinovlaridan o’tishi mumkin;
– SunRav BookReader dasturida yaratilgan elektron kursni o’quvchi rejimida tezda ko’rib chiqish imkonini beradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, yaratilgan elektron kursning disk maydoni minimallashtirilgandir.
Elektron darsliklarni yaratishda siz dasturchi va o’quv kursiga qo’yiladigan ba’zi talablarga ega bo’lishingiz kerak [4].
Birinchidan, ishlab chiqaruvchi to’g’ri foydalanishi mumkin bo’lgan dasturiy ta’minot mavjudligi.
Ikkinchidan, grafik va matnli ma’lumotlarning hajmini, bo’limlar sonini, matn bo’ylab o’rganish asosini tahlil qilish.
Uchinchidan, animatsion yoki video tasvirlarni kiritish, o’quv matnini «jonlantirish».
O’quv dasturlarini ishlab chiqish uchun standart instrumental vositalardan foydalanish elektron o’qitish vositalarini yaratish vaqtini qisqartirish va ularga xizmat ko’rsatish, o’zgartirish va rivojlantirish, shuningdek, sanitar- gigiyenik va psixologik talablarga muvofiq bir xil interfeys yaratilishini ta’minlashi kerak.
Internetda materiallarni taqdim etish uchun eng keng tarqalgan dasturlash tili — HTML. HTML — Hyper Text Markup Language — bu WEB muhitida gipermatnli hujjatlar yaratish uchun standart til. Shubhasiz HTML-ning afzalligi shundaki, uning asosida yaratilgan o’quv materiallari internetga ulanishni talab qilmaydi va foydalanuvchi (talaba) ga har qanday vositada fayl shaklida uzatilishi mumkin, bu esa mahalliy tarmoq yoki lokal kompyuter tarmoqlarida mashg’ulotlarni tashkil qilish uchun ishlatilishi mumkin.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, SunRav BookEditor instrumental vositalari HTML formatidagi elektron darslikning qismlarini eksport qilish va import qilish imkoniyatini beradi, bu esa rivojlanish dasturini tanlashda muhim ro’l o’ynaydi.
Adabiyot:
- Башмаков А. И., Башмаков И. А. Разработка компьютерных учебников и обучающих систем. — М: Филинъ, 2003.– 616 с.
- Газизова Н. Н., Журбенко Л. Н. Специальная математическая подготовка в технологическом университете. //Международный журнал «Educational Technology&Society», «Образовательные технологии и общество»– 2008. — Т. 11, № 4, с. 376–380. 348
- Кожевников Ю. В., Медведева С. Н. Дидактическое проектирование компьютерных технологий обучения для профессиональной математической подготовки по специальности «Прикладная математики и информатика». //Educational Technology&Society –2000. — Т.3, № 4, с. 203–213.
- Липаев В. В. Качество программных средств. Методические рекомендации. — М.: Янус-К, 2002. — 400 с.
- Лечебная физическая культура и гигиена физической культуры https://clck.ru/NqEKR
