Берілген мақалада ағылшын және қазақ тілдеріндегі «Туған ел» концептісінің лингвомәдени аспектілері және аударма мәселелері талданады.
Кілт сөздер: туған ел, концепт, аударма, лингвомәдениет, тіл білімі, көркем-әдеби мәтіндер.
В данной статье анализируются лингвокультурологические аспекты концепта «Туган ел» (Отечество) в английском и казахском языках, а также проблемы перевода.
Ключевые слова: отечество, концепт, перевод, лингвокультура, лингвистика, художественно-литературные тексты.
Тілдің мәдениетпен тығыз байланысты екендігі барлығына айқын. «Лингвомәдениеттану» ұғымы қазіргі әлемде кеңінен қолданылады. Қазіргі таңда мәдениеттің тілге және керісінше өзара әсеріне арналған көптеген ғылыми және публицистикалық еңбектер арналған. Тіл білімінің бұл бөлімі әсіресе аудармашылар үшін өте маңызды, өйткені кез-келген мәдениетте басқа тілге аударылуы қиын келетін өзіндік ерекше тұжырымдамалары болады.
Лингвомәдени бағыт концептті адамзаттың ментальды әлемінің феномены ретінде зерттейді. Осы терминді аталмыш бағытта С. Г. Воркачев, В. И. Карасик, В. В. Воробьев, В. А. Маслова, Г. Г. Слышкин, В. Н. Телия сияқты ғалымдар зерттеген. Заманауи тіл білімінде мықтап орын алған «концепт» терминімен түрлі гуманитарлық дисциплина өкілдері айналасуда.
«Концепт» сөзі Батыс Еуропаның ғылыми дискурсына Орта ғасырларда (XI-XII ғасырлар) енгізілді. Бұл терминнің дүниеге келуі философтардың әмбебаптар (универсалиялар) табиғаты мен онтологиялық күйі туралы дау кезінде пайда болуымен түсіндіріледі.
Ресейлік мәдениеттану бағытының төрағасы Ю. С. Степанов келесі ойды пайымдайды: «Концепт — бұл адам санасындағы мәдениеттің түйірі сияқты. Бір жағынан, концепт — ол «мәдени құндылықтарды жасаушы» емес, қарапайым адамның мәдениетке енуіне, ал кей кездері тіпті оған әсер етуіне ықпал ететін дүние» [1].
Концептілер сананың бірлігі бола тұра, түрлі тілдік мәдениеттердің өкілдері арасында ғана емес, сонымен бірге сол тілдік мәдениеттің өкілдері арасында да әр түрлі болуы мүмкін, өйткені әр адам әлемнің ұлттық бейнесімен бірге әлемнің өзіндік жеке картинасының иеленушісі болып табылады (сонымен бірге тілдік). Рональд Лангакердің ойынша: «…while meaning is identified as conceptualization, cognition at all levels is both embodied and culturally ambedded” [2] «…егер ұғым концептуализациямен анықталса, онда таным мәдениеттің барлық деңгейінде қалыптасады және бекітіледі».
«Туған ел» концептісіне келетін болсақ, бұл ұғым кез-келген адамзатқа жат емес, себебі қандай да бір ұлттың өз отаны, туып өскен жері, елі болады. Қазақ тілінің синонимдер сөздігінде «Туған ел» ұғымына қатысты келесі сипаттамалар беріледі: атамекен, отан, ел, туған жер, ата қоныс. Атамекен — ата-бабадан ұрпаққа мирас болып қалған ежелгі құтты мекен, туған ел, өскен жер [3].
Ағылшын тіліндегі «Motherland» және «Fatherland» концептілері қандай да бір адамның туған жерін немесе ата-бабаларының шыққан елін білдіреді. Алайда, кейбір елдер бірінші немесе екінші нұсқасын қолданады, ал басқа елдерде тіпті «Homeland» сөзін таңдайды. Бұл сөздердің арасындағы таңдау дәстүрге байланысты.
Кейбір елдердің тұрғындары өз елін әйел ретінде бейнелейді. Сол елдердің тұрғындары үшін шыққан жері — олардың отаны, яғни «Ана отаны» немесе «Отан анасы» болып табылады, мысалы, ресейліктер «Mother Russia» (Россия-мать, родина-мать) (Ана Ресей, отан ана) деген ұғымды ұстанады. ХІХ ғасырдың аяғында Үндістанның тәуелсіздік қозғалысы кезінде «Бхарат Мата» «Mother India — Ана — Үндістан» ұғымы пайда болды. Осындай ұғымды ұстанатын ел өкілдері отандарын дүниеге әкелуші ана ретінде қабылдайды.
Алайда кей елдер тұрғындарының қабылдауында олардың отаны ер адамзат ретінде танылады. Мәселен, Германияның мемлекеттік әнұранының ағылшын тіліндегі аудармасында «Unity and justice and freedom for the German fatherland!» делінген, бұл жол «Единство, справедливость и свобода для немецкого отечества!» (Неміс отаны үшін бірлік, әділеттілік және еркіндік!) дегенді қамтиды. Орыс тіліндегі «Отечество» деген сөз «Отец», яғни «Әке» деген ұғымнан шыққан. Латын тілінен пайда болған кейбір тілдерде «Father» (әке) мағынасынан шыққан «Pater» сөзіне ұқсас «Patriot» (патриот) концептісінің пайда болуына әкелді. Патриот — өз елін сүйетін адам.
Америка Құрама Штаттарында «Motherland» және «Fatherland» сөздері сирек қолданылады. Атап өткен сөздердің орнына американдықтар көбінесе «Homeland» концептісін пайдалануды қалайды. Себебі, «Homeland» сөзі шын мәнінде бейтарап (нейтралды) болып танылады. Бұл концепт салыстырмалы түрде жаңа және айтарлықтай тамырына енбеген, сондықтан американдықтардың өздері «Homeland» сөзін өз еліне қатысты жиі қолданбайды. Ал иммигранттар «Отан» мағынасында аталмыш терминдердің орнына «Old country» сөзін пайдаланады.
Атап өткен «Туған ел» концептісіндегі мәтіндер көбінесе көркем-әдеби шығармаларында кездеседі, сондықтан ағылшынның ұлы жазушы-ақыны Байронның туған еліне арнаған төмендегі өлең шумақтарын қарастырамыз:
|
Iwould Iwere acareless child I would I were a careless child Still dwelling in highland cave, Or roaming through the dushy wild, Or bounding over the dark blue wave; The cumbrous pomp of saxon pride, Accords njt with the freeborn soul, Which loves the mountain’s coraggy side And seeks the rocks where billows roll. |
Еркін бөбек боламын мен Еркін бөбек боламын мен, Ойнақтаймын туған тауда. Тербелемін толқынменен, Сайраңдаймын бақша бауда. Мен еркіндік жаным бар да, Сүймен саксон қырсықты елін Артық көрем мен онан да Жартасты ұрған судың селін Аударған: К. Бекхожин |
Аударма үдерісінде көбінесе сөздікте берілген сөздер мен сөз тіркестерінің сәйкестігін пайдалану мүмкін емес. Мұндай жағдайларда сөздің немесе сөз тіркесінің ішкі формасын өзгертуден немесе оларды толығымен алмастырудан тұратын аударма трансформацияларына жүгіну керек. Дұрыс аудармаға жету аударма мәселесін жіті анықтап, ондағы қажетті трансформацияларды жүзеге асырумен байланысты.
Модульдеу (модуляция) немесе мағыналық дамыту дегеніміз — түпнұсқалық бірлік мағынасынан логикалық түрде туындайтын сөзбен аудару, яғни түпнұсқа тіліндегі сөзді аударма тіліндегі сөзбен алмастыру [4].
Аудармашылық тұрғыдан жоғарыдағы Байронның өлеңін аудару барысында трансформацияның модульдеу түрі басым болып табылады. Бұл көркем-әдеби мәтіндерін сөзбе сөз аудару мүмкін еместігін білдіреді. Көркем-әдеби жанрындағы мәтіндерді аудару барысында әр тілдің өзіндік лингвомәдениеті мен лексико-грамматикалық ерекшеліктері ескерілуі тиіс.
Әдебиет:
1. Слышкин Г. Г. Лингвокультурные концепты и метаконцепты. — Волгоград: Перемена, 2004. — 340 с.
2. Langacker R. Foundations of Cognitive Grammar. — Stanford: Stanford University Press, 1987. — 1105 р.
3. [Электрондық ресурс]. Көру режимі: http://kaz.slovopedia.com/146/53392/1499216.html
4. [Электрондық ресурс]. Көру режимі: https://www.kaznu.kz/content/files/pages/folder17928/ %D0 %94 %D0 %B8 %D1 %81 %D1 %81 %D0 %B5 %D1 %80 %D1 %82 %D0 %B0 %D1 %86 %D0 %B8 %D1 %8F %20 %D0 %96 %D0 %B0 %D0 %BF %D0 %B0 %D1 %80 %D0 %BE %D0 %B2 %D0 %B0 %20 %D0 %B7 %D0 %B0 %D1 %89 %D0 %B8 %D1 %82 %D0 %B0.pdf
