Бұл әдеби шолуда кәсіби стресстің медицина қызметкерлерінің негізгі денсаулығына әсері жайлы әлемдік мәліметер келтірілген. PubMed, Springer мен Google-Академия базалары қолданылып, әдеби шолу жасалыңды.
Кілт сөздер: кәсіби стресс, дәрігер, психология.
В литературном обзоре представлены мировые сведения о влиянии профессионального стресса на основное здоровье медицинских работников с использованием базы PubMed, Springer и Google-Академии.
Ключевые слова: профессиональный стресс, врач, психология.
Соңғы онжылдықта адамның кәсіби өміріндегі стресс мәселесін анықтау қолданбалы психологиялық зерттеу аймағында, сонымен қатар еңбек психологиясы және ұйымдастыру психологиясы салаларында ең маңызды орындарды алады. Ол кәсіби стрестің дамуы қоғамның әртүрлі сферасында қызмет атқарып жүрген мамандардың денсаулығына және еңбек тиімділігіне үлкен зардабын, кері әсерін тигізуіне байланысты [1, 2]. Медицина мамандықтары алғашқы алты стресстік мамандықтардың бірі болып табылады. Медицина қызметкерлерінің бәрі бірдей деңгейдегі стресті дамытпайды және олардың барлығы да кәсіптік стрестердің белгілерін жасайды. Бірнеше зерттеулерге сәйкес, қарқынды терапия бөлімшесінің мейірбикелері ішкі аурулармен немесе хирургиялық бөлімшелерде жұмыс істейтін мейірбикелермен салыстырғанда өліммен күресу жиі болғандығы стресс көзі екенін айтады [2]. Бұл қызметкерлер үшін жұмыс жүктемесі және тиісті аурудың ең маңызды факторы болып табылады. Басқа зерттеулерге сүйенсек, хирургиялық бөлімнің мейірбикелері, онкология және гематология бөлімшелеріндегі әріптестерімен салыстырғанда эмоционалдық күйзелістер маңызды деп бағалайды [3]. Адамның өмірі мен олардың әрекеттеріне немесе әрекетсіздігіне жауапты болғандықтан, жалпы медицина қызметкерлерінің стрестік және кәсіптік күйзеліске көп жағдайда шалдығуы мүмкін [4].
Көп жағдайда бұл адамзаттың қазіргі қоғамда дамуына сай көптеген еңбек түрлерінің мазмұнының өзгеруімен және еңбек жағдайының жоғары қарқындылығымен байланысты. Сонымен бірге, ұйымның ішкі ресурстарына сәйкес емес маман қызметкерлерін анықтайтын қысқаша мазмұны мен жұмыс мөлшерінің белсенділігі жалпы өндірістік жағдайлардың стрессогенділігін көтереді, ал ол өз заңдылығына сәйкес, еңбек қысымшылығының көтерілуіне, жеке және топтық мінез-құлықтың әрқилы ұйымдаспау формаларының туындауына, тұрақты кәсіби-жеке тұлғалық өзгерудің дамуына, еңбекке жарамды жастағы адамдардың психосоматикалық ауруларға шалдығу санының өсуіне әкеліп соқтырады [3].
Жоғарыда аталған барлық факторлар, сондай-ақ қызметкерлердің жұмысқа байланысты шешімдерге белсенді қатысу қабілеті психикалық аурудың симптомдарының қарқынды дамуына және оның өміріне әсер етуі мүмкін. Стресс көздерінің адамға жинақталуы Ұлыбританияда, Швецияда, Германияда, Жапонияда, Сингапурда, АҚШ-та, Нигерияда, Оңтүстік Африкада, Бразилияда және Египетте болған зерттеулерінде келтірілген: уақыттың қысымы, мерзімі, еңбек жағдайларының нашар болуы, шамадан тыс жұмыс жүктемесі, ұзақ жұмыс уақыты, әртүрлі сенімдер арасындағы қақтығыс, тұлғааралық қарым-қатынастар стресс факторларының бірі болып табылады. Стрестің екі адамға да, олардың жұмыс орнында да салдары бар. Мүдделі тұлғаларға қатысты стрестік психикалық денсаулығының нашарлауына, алкогольді теріс пайдалануына, темекі шегудің ауыр түрлеріне және дәрі-дәрмектерді дұрыс пайдаланбауға әкелуі мүмкін.
Медицинада кәсіби денсаулықты сақтау және дамыту мәселелері ерекше маңызға ие. Медицина маманының күнделікті қызметі денсаулықтың жалпы деңгейін төмендететін, сондай-ақ кәсіби аурулардың қалыптасуына ықпал ететін көптеген зиянды факторлардың жағымсыз әсерімен сүйемелденеді. Медициналық еңбек адам өмірі мен денсаулығына жауапкершілікпен қарауға байланысты жоғары эмоционалдық жағдайлармен және жоғары қарқынды қызметпен, жиі шамадан тыс жүктемелермен сипатталады. Психологиялық факторлар медицина қызметкерінің тұлғасына, емдеу-диагностикалық зерттеу барысына және көрсетілетін медициналық қызметтердің сапасына оң да, теріс те әсер етеді. Сондықтан да медицина қызметкерлерінің денсаулығы мен әл-ауқаты мәселелері денсаулық сақтау саласының тиімді қызметінің маңызды негізі болып табылады. Ғалымдар кәсіби денсаулықты маманның (оның жеке тұлғасының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін қоса алғанда) нақты сипаттамаларының жиынтығы ретінде қарастыра отырып, кәсіби қызметтің талаптарына жауап беретін және оның жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін ғалымдар кәсіптік денсаулықты еңбек қызметінің тиімділігін бір мезгілде қамтамасыз ету кезінде кәсіби денсаулықты сақтау маманның психологиялық кәсіптік бейімделу процестерімен міндетті түрде байланысты деген қорытындыға келеді. Кәсіби дезадаптация белгілері адамның теріс психикалық жағдайларының пайда болуы, сондай-ақ оның қызметінің тиімділігінің төмендеуі болып табылады. Зерттеулер көрсеткендей, бұл көрсеткіштер өзара тығыз байланысты.
Науқастарға зиян келтірместен қызмет көрсетуді қамтамасыз ету денсаулық сақтау саласының басты мақсаты болып табылады. Медицина қызметкерлері кәсіби этика, кәсіптік нормалар мен науқастардың қауіпсіздігін жақсартуға негізделген. Дегенмен, медициналық қызмет көрсетудің күрделілігіне байланысты көптеген факторлар медициналық қателіктерге және науқастың қауіпсіздігіне әсер етеді [6]. Керісінше, кәсіптік стресс Біріккен Ұлттар Ұйымы ғасырдың ауруына және Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы эпидемиясы ретінде белгілеген дәрежеде кең таралған және қымбат мәселе болып отыр.
Р. А. Карасек жұмыс стресі өз әрекетінің тиімділігін бақылау жауапкершілігі мен мүмкіндіктері сияқты екі факторлардың өзара әсер ету негізінде пайда болды дейді. Дж. Уэйтс стресогендік жағдайдың сегіз типін бөліп көрсетті: ақпараттардың өңдеудің жоғары жылдамдығы; сыртқы зиянды әсерлер; қауіп төндіретін жағдайлар; физиологиялық функциялардың бұзылуы; ортадан бөлектену (изоляция); кедергілер; топтық қысым; фрустрация.
Осы модельдің қазіргі нұсқаларында көбінесе мынадай стресорларды бөліп көрсетеді: ұйымның саясаты мен стратегиясы; ұйымдастырушылық құрылымдар; ұйымдастырушылық мәдениет; ұйымдастырушылық процесс; еңбек жағдайы және оны қауіпсіздендіру; қысымшылық.
Кәсіби денсаулық көбінесе ағзаның кәсіби қызметтің кез-келген жағдайында, тұлғаның жұмысқа қабілеттілігін сақтайтын компенсаторлық-бейімдегіш механизмдерді қосу мүмкіндігі ретінде қарастырылады. Қоғамдық денсаулық сақтау тұрғысынан кәсіби денсаулық — адамға өз мамандығының міндеттерін тиімді шешуге мүмкіндік беретін психо-физиологиялық және психо-әлеуметтік параметрлер мен функциялардың қасиеттері мен сапаларының нормативтік гомеостатикалық жағдайы. Денсаулық психологиясы бағытында кәсіби денсаулық «адам ағзасының физикалық және психикалық көрсеткіштері бойынша функционалдық жағдайының интегралдық сипаттамасы, өмір сүру кезеңі ішінде берілген тиімділігі мен ұзақтығы бар белгілі бір кәсіби қызметке қабілетін бағалау мақсатында, сондай-ақ осы қызметке ілесіп жүретін қолайсыз факторларға тұрақтылық" ретінде анықталады. В. И. Шостак кәсіби денсаулық өлшемі ретінде оның физиологиялық құнын ескере отырып, оның ағзасының функционалдық жағдайына негізделген маман қызметінің барынша мүмкін болатын тиімділігі ретінде қарастырған [4].
Мамандығы бойынша қызметке жаңа ғана қадам басқан медициналық қызметкер әдетте, эмоционалдық жағынан науқастың психологиясына жақын тұрады [5, 6]. Ол науқастың ауруханалық ортаны қабылдауын, ауырсынуды, үрейді, сенімсіздікті жеңуін басынан өткізе алады. Осы жағдай, көбінесе, жас адамдарды мединалық мамандықты таңдауына себепші болады. Алайда бұл себеп біртекті емес, келесі себептерді ажыратуға болады: аз бөлігі медицинаға қоғамдық мағынасы жағынан басқа азаматтардан жоғары жағдайда тұру мақсатымен келеді; көп бөлігі жақсы биологиялық және жаратылыстану білімдерімен, яғни, өз қызығушылығының арқасында келеді; кейбіреулер бұл сала белгілі дарындылықты қажет етпейді деп те келеді; медицинаны таңдағандардың көбісі бұрын ауырғандықтан немесе жақын-туыстары ауырғандықтан, науқастарға көмектесу және ауруды зерттеу үшін таңдайды; кейбіреулері туыстарының қысымымен, басқалардың үлгісімен немесе кездейсоқ келуі мүмкін.
Г.Сельенің ойынша стресс — ол өмірге дәм беретін, қандай жағдай болмасын, нәтижесінде ағзаның бейімделіп, жұмылдырылуына әкелетін жағдай. Жағымды жағын эустресс деп атаған, ал психологиялық ауыртпалық, қайғы, бақытсыздық, әлсіздікке әкелетін түрін дистресс деп көрсеткен [7]. Дистресс нәтижесінде психологиялық ауруларға әкелуі мүмкін. Стрестің физиологиялық, психологиялық, жеке тұлғалық, медициналық белгілері бар.
Физиологиялық белгілері: әлсіздік байқалады, сергектігі жоғалады, әрқашан шаршағандық сезімде болады. Жеке тұлғалық белгілері: еріксіздік, өзін-өзі ұстауының бұзылуы, әлжуастық, шығармашылық дамуға қабілетсіздік, қорқыныш, себепсіз үрейленушілік сезімінде жүреді.
Медициналық белгілері: бастың, жүректің ауруы, ұйқысыздық, аффекттер, истериялық реакциялардың, жоғары эмоциялық белгілермен көрінеді.
Психологиялық белгілері: психикалық функциялардың динамикалық өзгерісі, соның ішінде ойлау қабілетінің бәсеңдеуі, зейіннің шашыраңқылығы, ес процесінің нашарлауы, сенсорлы сезімталдылықтың төмендеуі, шешім қабылдаушылықтың тежелуі.
Қорыта айтқанда, стресс — өмірдегі шын құбылыс, бірақ стрестік жағдайды, әдетте, адамдардың өздері тудырады. Мәселен: дер кезінде жасалу керек іс-әрекетті соңына дейін созып жүреді, артынан уақыты жетпей, қарбалас шаққа тап болады, сол кезде болатын қысымның әсерінен стрестік күй қалыптасады. Адам тек жағымсыз жұмыспен ғана емес, сонымен қатар жағымды, өзімізге рухани-материалдық тиімді және қанағаттанарлық сезімін тудыратын жұмыспен айналысуымыз керек. Тіпті, танымал француз жазушысы Бальзак та тек қарызданған ақшасы көбейгенде ғана керемет туындыларын жазған екен. Алайда, әр маман иесі әрқилы жағдайда кәсіби стреске ұшырайды.
Әдебиет:
- Jin-Ha YOON, Mo-Yeol KANG, Dayee JEUNG and Sei-Jin CHANG, Suppressing emotion and engaging with complaining customers at work related to experience of depression and anxiety symptoms: a nationwide cross-sectional study, INDUSTRIAL HEALTH, 55, 3, (265), (2017).
- Bhui KS, Dinos S, Stansfeld SA et al (2012) A synthesis of the evidence for managing stress at work: a review of the reviews reporting on anxiety, depression, and absenteeism. J Environ Public Health. doi: 10.1155/2012/515874
- Elizabeth A. Donnelly, Jill Chonody and Derek Campbell, Measuring Chronic Stress in the Emergency Medical Services, Journal of Workplace Behavioral Health, 29, 4, (333), (2014).
- Chang E, Bidewell J, Huntington A, et al. A survey of role stress, coping and health in Australian and New Zealand hospital nurses. Int J Nurs Stud 2007;44:1354–62. [PubMed]
- Cox T, Baldursson E, Rial-Gonzalez E (2000) Occupational health psychology. Work Stress 14(2):101–104
- Eric S. Williams, Ericka R. Lawrence, Kim Sydow Campbell and Steven Spiehler, The effect of emotional exhaustion and depersonalization on physician–patient communication: A theoretical model, implications, and directions for future research, Biennial Review of Health Care Management: Meso Perspective, 10.1108/S1474–8231(2009)0000008005, (3–20), (2015).
- Happell B, Reid-Searl K, Dwyer T, et al. How nurses cope with occupational stress outside their workplaces. Collegian 2013;20:3:195–9. [PubMed]
