Maqolada ingliz va o'zbek tillarining funktsional uslublarining xususiyatlari, turli uslubdagi matnlarni idrok etishning murakkabligini aniqlash tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: matn, matnni o'qish, funktsional uslublar.
В статье анализируются особенности функциональных стилей английского и узбекского языка, определение сложности восприятия текстов разных стилей.
Ключевые слова: текст, чтение текста, функциональные стили.
Matn ma'lum bir tarzda kommunikativ vazifa bilan uyushgan jumlalar to'plamidir. Matnning asosiy xususiyatlari: semantik va kommunikativ birlik; tarkibiy yaxlitlikdan iboratdir.
Har qanday tilda nutq uslubi yoki funktsional uslublar deb nomlanuvchi tizimlar mavjud. Uslublar har qanday tilning boyligi va rang-barangligini tashkil etadi. Ingliz va o'zbek tillarida asosiy uslublarni o'rganish tilni tushunishni jiddiy ravishda boyitadi va uni o'rganishda yordam beradi. Tilni o'rganish jarayonida matnlarni o'qish turli funktsional uslublar: so’zlashuv, badiiy, ilmiy, publisistik (ommabop), rasmiy uslublarga tegishli hisoblanadi.
Tilning funksional uslublari aloqaning aniq maqsadiga xizmat qiluvchi o’zaro bog’liq tillarining tizimi hisoblanadi. Funksional uslub xabar yo’llovchi tomonidan tashkil etilgan mutloq topshiriq mahsuli sifatida xizmat qiladi. Funksional uslublar ko’pincha tilning adabiy qismida uchraydi. [1]. Barcha funksional uslublar o’ziga xos usulda turli xil xususiyatlar bir tizim sifatida uzviy bog’liq bo’lsa ham, tilning aloqa vositalarining bir guruhida asosiy xususiyati bo’lishiga qaramay, so’ralayotgan vazifaviy uslubni aniqlash uchun yetarli bo’lmaydi.
Har bir vazifaviy uslub adabiy tilning rivojlanish bosqichida turg’un tizimga bog’liqdir, ammo u bir davrdan keyingisiga o’tayotganda, ba’zan tez-tez o’zgaradi. Shuning uchun tilning funksional uslublari tarihiy turkum (kategoriya) hisoblanadi. Ushbu tushunchani isbotlash uchun misollar yetarli darajadadir. Binobarin, vazifaviy uslubning she’riyat (badiiy) uslubi XVI asrning ikkinchi yarmida mustaqil uslub vazifasini bajarishni boshlagan; gazeta uslubi publitsistik uslubdan ajralib chiqqan; boshqa vazifaviy uslublar kabi notiqlik uslubi ham sezilarli darajada muhim o’zgarishlarga uchragan.
Har bir uslubning rivojlanishi standart ingliz va o'zbek tillari normalarining o'zgarishi bilan oldindan belgilanadi. Bunga ijtimoiy sharoitlarning o'zgarishi, ilmiy taraqqiyot va madaniy hayotning rivojlanishi ham katta ta'sir ko'rsatmoqda. An'anaviy ajralib turuvchi funktsional uslublar — ilmiy (ommabop fan), rasmiy, publisistik (ommabop), so'zlashuv, badiiy — tilning quyi tizimlari bo'lib, ularning har biri besh asosiy darajadagi o'ziga xos: fonetik, morfologik, leksik, sintaktik va matn tarkibi bo’yicha xususiyatlarga ega.
Funktsional uslublar u yoki boshqa elementlar va tuzilmalarni ishlatish mumkinligi yoki mumkin emasligi, shuningdek ularning aloqa tizimlari bilan ajralib turadi. Masalan, fonetik vositalar notiqlik uslubi uchun muhimdir: talaffuz me'yorlariga rioya qilish, intonatsiyadan keng foydalanish; ilmiy uslub uchun — sintaktik: aniq sintaktik tuzilma, so'zlarning to'g'ridan-to'g'ri tartibi, so'zlarning keng qo'llanilishi, har xil aniq va o'ziga xos tizimlardan keng qo’llanilishi, matn darajasida: mantiqiy, aniq taqdimot tuzilishi (gazeta yoki jurnal maqolasi). Rasmiy uslubning matni maxsus atamalar (tijorat, yuridik va boshqalar), shtamplar, ixtisoslashtirilgan xorijiy iboralar, qisqartmalar, aralash so'zlarning mavjudligi, leksik darajada obrazli vositalarning yo'qligi bilan tavsiflanadi; sintaktik darajada — murakkab tuzilishlar, fe’lning majhul nisbatidagi gaplarning keng qo’llanilishi yordamida hosil bo’ladi. [1].
Funktsional uslublar yozma va og'zaki shaklda uchraydi. So’zlashuv uslubi qisqa jumlalar, ikki bo'g'inli so'zlar, fonetik va sintaktik qisqartmalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Badiiy uslub uchta quyi uslubni birlashtiradi: tilning she'riyat uslubi, hissiy (badiiy) nasr uslubi va drama uslubi. Ushbu quyi uslublarning har biri va alohida quyi uslub uchun ham umumiy xususiyatlar mavjud. Badiiy matnlar ham bir qator qiyinchiliklar mavjud, chunki ular mantiqiy-intellektual ma'lumotlarni majoziy-hissiy ma'lumotlar bilan birlashtiradi.
Ommabop uslubdagi matnlarni o'qish qiyinchilik tug’dirishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu uslubning o'ziga xos xususiyati: matnlarning bir qismi ilmiy, boshqa qismi — boshqa uslublardagi matnlarga yaqin turadi. Jurnalistikaga oid matnlar siyosiy lug'at, frazeologik birliklar, qisqartmalar, voqeliklar, gazeta bosmalari, iboralar va turli mavzular qamrab olganligi bilan ajralib turadi. Gazeta va jurnal nashrlari turli xil, jumladan, reklama va hissiy jihatdan jozibali sarlavhalarga ega. Ommabop uslubning ikki turi og'zaki nutqda: notiqlik uslubi va radio va televidenie dasturlarining matni, shuningdek, gazeta uslubi yozma nutqda namoyon bo’ladi. Ommabop uslubning yozma shakllari — bu insholar (falsafiy, adabiy, axloqiy) va jurnalistik maqolalar (siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqalar)dan iboratdir. Publitsistik uslubning umumiy maqsadi — jamoatchilik fikriga ta'sir qilish, o'quvchi yoki tinglovchilarni muallif tomonidan berilgan sharhning yagona haqiqiy ekanligiga ishontirish va uni bayon qilingan fikrni qabul qilishga undash. Ommabop uslub aniq va mantiqiy sintaktik tuzilishi bilan biriktiruvchi so'zlardan keng foydalanish va matnni qismlarga ajratilishi bilan tasniflanadi. Notiqlik uslubi — bu publitsistik uslubning og'zaki shakli hisoblanadi. Tinglovchilar bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqa yozma va og'zaki nutqning sintaktik, leksik va fonetik xususiyatlaridan foydalanishga imkon beradi. Ushbu uslubning o'ziga xos xususiyatlari — bu xalqqa to'g'ridan-to'g'ri murojaat qilish; ba'zida — so'zlashuv uslubiga oid so'zlardan foydalanishi bilan xarakterlanadi. Notiqlik uslubiga jalb qilingan stilistik vositalar kommunikativ vaziyat bilan belgilanadi. Notiq tez-tez analogiya va metaforalarni ishlatadi, lekin odatda an'anaviy usullarni qo‘llaydi, chunki individual stilistik qurilmalarni idrok qilish qiyin bo'lishi mumkin. [2].
Ilmiy uslubdagi matnlar keng kitobxonlarga fan va texnikaning yutuqlarini targ'ib qilishga qaratilgan. Odatda materiallar ma'lum miqdordagi raqamli ma'lumotlar, formulalar, diagrammalar va atamalardan foydalangan holda qiziqarli va qulay tarzda taqdim etiladi. E'tiborni jalb qilish uchun takrorlash, ritorik savollar, o'quvchiga murojaat keng qo'llaniladi. Ilmiy matn odatda ma'lumot beruvchi sarlavha, masalaning tarixini tavsiflovchi yoki mavzuni tanishtiruvchi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ilmiy matnning o'ziga xos xususiyatlari ta'kidlangan mantiq, qo'shimcha dalillar bilan takrorlash, murakkab sintaksis va kasbiy yo'naltirilgan mavzular bilan xarakterlanadi.
Rasmiy uslub turlicha quyi uslublar yoki turlar bilan ifodalanadi: ish hujjatlari tili; huquqiy hujjatlarning tili; diplomatiya tili; harbiy hujjatlarning tili. Ushbu turdagi aloqa vositalarining asosiy maqsadi ikki tomonni bir-biriga bog'laydigan shartlarni aniqlash va ikki shartnoma tuzuvchi tomonlar o'rtasida o'zaro kelishuvga erishish. Ushbu uslubning yana bir o'ziga xos xususiyati — so'zlarning to'g'ridan-to'g'ri o'z ma'nosida ishlatilishi. Unda majoziy ma'no qo'llanilmaydi.
Turli xil funktsional uslublardagi matnlarni o'rganish, ularning parametrlarini aniqlash, ularning har birida til vositalarini tanlash va ulardan foydalanish normalari, shuningdek lingvistik va statistik tadqiqotlar nafaqat zarur, balki til va uni o'rganishning dolzarb vazifalaridan biridir.
Adabiyot:
1. Гальперин И. Р. Стилистика английского языка. М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», Изд.5, 2013. 336 с.
2. Тихонова Е. В. Медиатекст как инструмент вербальной диагностики конфессиональной напряженности // Мировое культурно-языковое и политическое пространство: инновации в коммуникации: сборник научных трудов. М.: ТрансАрт, 2014. С. 172–186.
3. Шомақсудов А. ва бошқалар, Ўзбек тили стилистикаси. –Т.: Ўқитувчи, 1983, 9- бб.
4. M.Xalilova: “O’zbek tili stilistikasi asoslari”, “Farg’ona” nashriyoti, 2009. 6-бет
