Мақалада өмір сүру сапасы терминіне сипаттама берілген. Қазақстан халқының өмiр сүру сапасын анықтайтын көрсеткіштер көрсетілген. Сонымен қатар өмір сапасын жақсарту жолдары қарастырылған.
Кілт сөздер: өмір сүру сапасы, әлеуметтік көрсеткіштер, өмір сүру деңгейі, көрсеткіштер.
В статье дается описание термина качества жизни. Представлены показатели, определяющие качество жизни населения Казахстана. Также предусмотрены пути улучшения качества жизни.
Ключевые слова: качество жизни, социальные показатели, уровень жизни, показатели.
Өмір сүру сапасы — өмір сүру деңгейіне қарағандағы аса кең ұғым. Мұнда жағдайларды қамту сипаты мен еңбек шарты, білім деңгейі; тұрғын үймен қамтылу, әлеуметтік қорғау жүйесі және тағы да басқаларда кіреді.
Қазіргі уақытта өмір сапасын анықтауда көптеген тұжырымдамалық амалдар бар. Дегенмен, өмір сапасы үнемі дамып отыратын категория ретінде қарастырылатыны сөзсіз, яғни қандай да бір қоғамда әлеуметтік бағдарлаудан тәуелді уақыт кезеңіне, құбылыстың мәнін анықтаудағы амалдармен байланысты әртүрлі мазмұндармен толығады. Осының нәтижесінде өмір сапасы категориясын анықтауда әртүрлі тәсілдемелік талдау көрсеткендей, оған толық әрі нақты, тұрақты қабылданып, бірыңғай бекітілген анықтама жасау мүмкін болмай отырғанын атап өту қажет. Бұл халықтың өмір сүру сапасын жан-жақты зерттеуге арналған көптеген еңбектерде қазіргі уақытқа дейін қандайда бір әлеуметтік-экономикалық үдерістер мен құбылыстарды осы термин арқылы түсіндіретін бірегей анықтаманың болмауы осыған дәлел бола алады. Бір жағынан, «өмір сапасы» ұғымы жалпы алғанда адам және қоғамның өмір сүру әрекетінің барлық үдерістерін қамтыса, екінші жағынан өмір сапасының көрсеткіштері ешқандай ғылыми дәлелсіз-ақ тек халықтың өмір сүру үдерісінің тек тар бөлігін қамтиды. [1,c.47]
Сонымен қатар, өмір сапасын адам үшін өмірлік маңызы бар қажеттіліктердің белгілі бір жиынтығы, оның заманауи тіршілігін сипаттайтын, еңбек іс-әрекеті қырымен бірге жалпы өмір сүруі тұрғысындағы үдеріс пен құбылыстардың жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Заманауи экономикалық сөздікте «өмір сапасы» ұғымын «өмір деңгейі» ұғымы толықтырады және материалдық байлық пен қызметті тұтыну деңгейін ғана емес, сонымен қатар рухани қажеттілікті қанағаттандыру, адам денсаулығы, өмір сүру ұзақтығы, қоршаған ортасы, жанның жайлылығын да қамтитын әлеуметтік-экономикалық категория ретінде анықтайды Адамдардың өмір сүру сапасы олардың өмір сүру деңгейіне ғана емес, сондай-ақ олардың әлеуметтік жайлылық сезіміне де айтарлықтай әсер етеді. Ол нақты әлеуметтік жағдайларда адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру көрсеткіштерімен анықталады,олар олардың физикалық және психикалық тұтастығына, жеке бостандығына және шығармашылық мүмкіндіктеріне қауіп төндірмейтініне сенімділікпен толықтырылады.
Өмір сапасының параметрлері-бұл қоғамдық дамудың мақсаты ғана емес, оның жағдайы. Мемлекеттің ешқандай әрекеті шекті мәндерден тыс өмір сүру сапасының нашарлауына әкеп соқпауы тиіс.
Есеп көрсеткендей, өмір сүру сапасы экономикалық факторларға және ең алдымен елдегі рухани ахуалға 60 % — ға тәуелді. Бұл өнеркәсіптік даму мен өмір сүру деңгейі мақсаттар емес, құралдар прогресстің өлшемдерінен алып тасталмайды дегенді білдіреді.
Бұл жағдайда мемлекеттік саясат қоғамда әділдікке, өзара көмекке, бостандыққа, әлеуметтік қолдауға ұмтылысты дамыта отырып, экономикалық мүдделерге ғана емес, сондай-ақ рухани мүдделерге де бағдарлануға мәжбүр.
Соңғы жылдары "өмір сапасы» ұғымы өмір сүру деңгейі мен салты ұғымдарымен қатар ғылыми айналымда берік орын тапты. Өмір сүру сапасы мәселелеріне қызығушылық ең алдымен әлеуметтік қорғау және аз қамтамасыз етілген үй шаруашылықтары мен халық топтарын қолдау проблемаларымен ғана емес, сонымен қатар тұрақты әлеуметтік даму проблемаларымен, яғни алдыңғы өмір сүру жағдайларынан нашар емес жағдайда адамдардың әрбір келесі буынын дамыту проблемаларымен байланысты неғұрлым қолайлы қалалар мен өңірлерде байқалады. [2, с. 5]
Өмір сапасын жақсартудың үш негізгі жолы бар:
1) халықтың әлеуметтік маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру;
2) тұлғаның құндылық-мақсатты бағдарын түзету, ақылға қонымды адами қажеттіліктерді қалыптастыру;
3) халық қажеттілігінің өсуі.
Өмiр сүру сапасын анықтайтын көрсеткіштер:
Өмір сүру деңгейі түсінігі адамның өз қажеттіліктерінің құрылымына сәйкес өз қажеттіліктерін қанағаттандыру қабілетін сипаттайды. Мұнда материалдық қажеттіліктермен қатар рухани және әлеуметтік қажеттіліктер есепке алынады, яғни тауарлар мен қызметтерді тұтыну деңгейінің көрсеткіштері ғана емес, сонымен қатар өмірдің орташа ұзақтығы, сырқаттану деңгейі, еңбек жағдайы, ақпараттық қамтамасыз ету, адам құқықтарын қорғау. Халықтың әлеуметтік қорғалу деңгейі, таңдау еркіндігі, мәдени, ұлттық және діни қатынастар да маңызды рөл атқарады.
Өмір сапасының көрсеткіштерін келесі жүйеде жинақтауға болады:
1) халықтың өмір сүру сапасының интегралдық көрсеткіштері:
1.1) макроэкономикалық көрсеткіштер:
− адами әлеуетті дамыту индексі;
− халықтың кедейлік индексі;
− күтілетін өмір сүру ұзақтығының индексі;
− халықтың нақты табыстарының индексі (халықтың жан басына шаққандағы өсу қарқыны және бүкіл халықтың есебімен));
− нақты жалақы индексі;
− жалпы аралас табыс;
− қызметкерлердің жалақысы;
− меншіктен түсетін кірістер;
− ағымдағы трансферттер;
− үй шаруашылығын түпкілікті ұстау;
− әлеуметтік-мәдени шараларды өткізуге арналған бюджеттік шығындар.
1.2) демографиялық көрсеткіштер:
− туу;
− сәби, бала және ана өлім-жітімінің көрсеткіштері;
− өлім-жітімнің жалпы деңгейі.
1.3) Денсаулық сақтау және білім беру саласындағы көрсеткіштер:
− халықтың білім индексі;
− ауру деңгейі;
− жұқпалы аурулардың жекелеген түрлерімен сырқаттанушылық деңгейі;
− 10 000 адамға шаққанда дәрігерлер саны немесе 1 дәрігерге шаққанда адамдар саны.
1.4) халықтың экономикалық және шаруашылық көрсеткіштері:
− халықтың жалпы санының жұмыспен қамтылғандарға қатынасы, жұмыссыздар үлесі;
− басқа адамның асырауындағы және тұрақты табысы жоқ экономикалық белсенді адамдардың үлесі;
− ұстау коэффициенті (мемлекет асырауындағы адамдардың және жеке тұлғалардың жұмыспен қамтылған халыққа қатынасы);
− жұмыс аптасының ұзақтығы, еңбек демалысының ұзақтығы;
− жасына қарай шектеу. [3,c.78]
Халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасының көрсеткіші елдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастардың даму деңгейін көрсетуге арналған. Қазіргі заманғы мемлекет әлеуметтік-экономикалық саясаттың азаматтардың өмір сүру деңгейі мен сапасын көтергенде ғана дами алады. Қазақстанның өңірлерінде халықтың өмір сүру сапасының индикаторларының әлеуметтік блогы динамикада білім ретінде осындай қосалқы блок бойынша статистикалық деректермен ұсынылған; ғылым мен инновациялар; денсаулық сақтау; мәдениет; қауіпсіздік; тұрғын үй жағдайлары; әлеуметтік инфрақұрылым; әлеуметтік қамсыздандыру және демалыс. Әлеуметтік бірліктегі халықтың өмір сүру сапасын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер: 6–24 жас аралығындағы халықтың білім деңгейі; халықтың нақты табысының индексі; дәрігерлермен қамтамасыз ету; тұрғындарды тұрғын үймен қамтамасыз ету; мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алушылар саны. Бұл негізгі әлеуметтік көрсеткіштер өңірлердегі халықтың әлеуметтік әл-ауқатын көрсетеді. [4,c.189]
Өмір сүру деңгейі мен сапасы көрсеткіштерінің жүйесін әзірлеу қазіргі заманғы қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын талдау үшін бірінші дәрежелі мәнге ие. Экономика қай бағытта дамиды және экономиканың дамуы қандай шамада өмір сүру деңгейін арттыруды қамтамасыз етеді-бұл халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруға барынша бағытталған экономиканы дамытудың негізі болуға тиіс өмір сүру деңгейін объективті және дұрыс бағалау бере алатын мәселелер.
Халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасы көрсеткіштерінің жүйесін әзірлеумен байланысты мәселелерді ғылыми ұғыну капитализмнің қалыптасу кезеңінде басталды. Осы саладағы зерттеулерде Уильям Петти мен Ф. Кене халықтың өмір сүру деңгейін арттырудың нақты көздерін бағалады, А. Смит олардың әл-ауқатының табиғи өсімі мүмкіндігі шектеулі адамдарға жұмыс істейтін адамдар арасында кедейліктің таралуына байланысты қауіп туғызады деп санайды. Дж. М. Кейнс және А. Маршалл халықтың өмір сүру деңгейін арттыруды қамтамасыз ететін қаржылық алғышарттарды қалыптастыру теориясының дамуына елеулі үлес қосты. Карл Маркс сондай-ақ "өмір деңгейі«санатының экономикалық және әлеуметтік мазмұнын ашты.
Өмір сапасының теориясын дамытуға қалалардағы өмірді зерттеу түрткі болды. Чикаго мектебінің әлеуметтанушылары (Р. Парк, Э. Берджесс), қоршаған ортаның ластануы, шу, халықтың тығыздығы және т. б. сияқты факторларды зерттеген. [5,c.67]
Алда тұрған онжылдықтың аса маңызды міндеті — Қазақстанның барлық азаматтарының өмір сапасы мен деңгейін жақсарту, әлеуметтік тұрақтылық пен қорғалуды нығайту болып табылады.
Әдебиет:
- Маркович Д. Ж. Социальная экология и качество жизни. М.: Междунар. независимый эколог.-полит. ун-т., 1998. — 265 c.
- Massam B. H. The classification of quality of life using multi-criteria analysis // Journal of Geographic Information and Decision Analysis. — 1999. — № 3. Р.1–8.
- Частное учреждение «Центр исследований прикладной экономики». Анализ индикаторов, характеризующих качество жизни населения в Республике Казахстан. Астана. 2012.-78 с.
- Сарайкина С. В. К оценке категории «качество жизни» как критерия уровня социально-экономического развития региона // География и региональная политика: матер. межд. науч.-конф. — Смоленск, 1997. — С. 189- 172.
- Качество жизни: сущность, оценка, стратегия формирования: Учеб. Пособ. / под редакцией Л. А. Кузьмичева, М. Ф. Федорова, Е. Е. Зедесенца — М.:ВНИИТЭ, 2000–67 с.
