Мақалада қазіргі уақытта әлемде өзекті болып табылатын әкімшілік сот төрелігінің ҚР да шығу тарихы туралы, әкімшілік іс-жүргізу жайында, ҚР әкімшілік іс-жүргізу кодексінің жобасы туралы мәселелерді қарастырады.
Түйін сөздер: әкімшілік сот төрелігі, әкімшілік іс жүргізу кодексі, әкімшілік рәсімдер, әкімшілік акт, заңдылық қағидаттар.
В статье рассматривается история возникновения административной юстиции в Казахстане, которая в настоящее время актуальна в мире, об административном судопроизводстве, о проекте Кодекса административного судопроизводства Республики Казахстан.
Ключевые слова: административное правосудие, административно-процессуальный кодекс, административные процедуры, административный акт, принципы законности.
Әкімшілік юстиция — мемлекеттік басқару жүйесіндегі заңдылықтың сақталуына мониторинг жүргізу үшін арнайы органдардың немесе арнайы соттардың жүйесі, яғни тар тұрғыда — бір жағынан азамат немесе ұйым арасындағы және екінші жағынан мемлекеттік орган арасындағы әкімшілік және құқықтық дауларды шешудің арнайы рәсімдік процедурасы. Әлемнің көптеген елдерінде осындай жүйе құрылған. Әкімшілік әділеттілік заңның үстемдігінің, мемлекеттік басқарудың және әкімшілік құқықтың маңызды сипаты болып табылады. Көптеген басқа заңдық институттардағы жағдай сияқты, әкімшілік әділеттілікке қандай мәселелере жатқаны туралы ешқандай консенсус жоқ.
Бұл мемлекеттік заң таластарымен айналысатын арнаулы сот (квази-сот) органдарының жүйесі ретінде, сондай-ақ сот ісін жүргізу түрі және атқарушы органдардың қызметіне мамандандырылған қадағалау ретінде түсініледі. Бірақ көбінесе әкімшілік сот төрелігі мемлекеттік басқарудың заңдылығына қатысты сот бақылауымен анықталады. Тарихи тұрғыда әкімшілік сот төрелігі — 18–19 ғғ. соңында пайда болған құбылыс. Ең алдымен Францияда әкімшілік сот төрелігі институттары пайда болды, онда француз революциясынан кейін өкілеттіктерді бөлу идеясы жүзеге асырылды және сот төрелігі мен әкімшілігінің бөлінуі (сот және әкімшілік юрисдикциялар) орын алды. Сол уақыттың француз ойшылдарының идеялары бойынша әкімшілік әділеттілікке, оның ішінде әкімшіліктің қызметіне қатысты дауларды реттеу мәселесіне толықтай тәуелсіз болу керек еді. Сот билігі, өз кезегінде, қылмыстық және азаматтық істермен айналысуға және әкімшілік органдардың қызметіне кедергі келтірмеуге тиіс, әйтпесе биліктің бөліну балансы бұзылады. Мұндай идеялар мемлекеттік басқару органдарының басқару жүйесіне тікелей қатысы бар (нетто әкімшілік ету) басқарудың қайшылықты мәселелерімен айналысатын органдардан бөлінген заңнамада жүзеге асырылды. Нәтижесінде, мемлекеттік аппараттың құрамына кіретін органдар құрылды (префектуралар кеңесі және Мемлекеттік кеңес), бірақ дауларды белгілі бір ережелерге сәйкес қарау арқылы әкімшілік қызметін бақылау үшін жауапты болды. Әкімшілік әділет органдары ретінде белгілі болған бұл органдар. Францияның тәжірибесі басқа еуропалық елдерге — Италияға, Испанияға, Бельгияға, Португалияға үлкен әсер етті. Әкімшілік юстицияға байланысты болып жатқан мәселелерді Германия сияқты алдыңғы қатардағы мемлекеттер сонау, 1960 жылдары бөлек институт ретінде бөліп шығарған болатын. Қазақстан Республикасының Конституцияның 75 бабында көрсетілген Сот төрелігі арқылы дауларды шешуге болады деп нақты көрсетілген. Ұлы Француз буржуазиялық революция кезеңінен бастап француз әкімшілік әділет үлгілерінің өзіне тән ерекшеліктерін зерттеу, қазақстандық құқықтанушы ғалымдарға осы институттың өзіндік басқару түрін айқындауға мүмкіндік береді.
Француздық әкімшілік әділет жүйесі ерекше қызығушылық танытады. Батыс елдерінен бұрын қалыптасқан француз жүйесі көптеген мемлекеттердегі арнайы әкімшілік соттар құру ісінде үлгі ретінде алынған. Әкімшілік әділетті ұйымдастырудың француздық үлгісі Бельгия, Италия, Нидерланды, Люксембург, Грекия елдеріне де тән. Р. Шалюдің француздық «даулы әкімшілік құқық» тұжырымдамасы ерекше назар аударады. Бұл құқық дәстүрлі әкімшілік құқықтан бөлек. Ұлы Француз буржуазиялық революция кезеңінен бастап француз әкімшілік әділет үлгілерінің өзіне тән ерекшеліктерін зерттеу, қазақстандық құқықтанушы ғалымдарға осы институттың өзіндік басқару түрін айқындауға мүмкіндік береді.
Францияның әкімшілік құқық ғылымындағы әкімшілік-құқықтық даулар теориясының қазіргі кездегі дамуы үш бағытта берілген: құрылымдық-институтшылдық, әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық, ұйымдастырушылық. Бесінші Республика кезеңінде қалыптасқан атқарушы биліктің орталықтану жүйесі соттың әкімшілікке бақылау жасауының шектелуін тудырды. Жалпы, француз әкімшілік әділет және әкімшілік соттар жүйесі көптеген елдердің заңнамасының қалыптасуына ықпал жасаған. Бельгия, Египет, Люксембург, Нидерланды, Түркия сияқты елдер осы үлгіні негіз ретінде қабылдаған. [1,С 22].
Дәстүрлі әдістердің шеңберінде әкімшілік юстиция мынадай жалпы сипаттамалармен сипатталады:
- Мемлекеттiк басқаруды, атқарушы билiктi, мемлекеттiк және муниципалды қызметкерлердiң, лауазымды тұлғалардың әкiмшiлiк қызметiн жүзеге асыруға байланысты туындаған мемлекеттiк құқық туралы заңдық даудың (әкiмшiлiк-құқықтық, басқарушылық даудың) болуы; басқару саласында.
- Әділет сот төрелігін жүзеге асыру шеңберінде әкімшілік-құқықтық дауларды шешу, яғни, әкімшілік сот төрелігі сот жүйесі болып табылады.
- Азаматтардың субъективті қоғамдық құқықтарын құқықтық қорғау — әкімшілік сот төрелігінің негізгі мақсаттарының бірі.
- Әкімшілік сот төрелігі органдары белгілі бір дәрежеде мемлекеттік биліктің басқа да салаларының басқа органдарынан және жалпы юрисдикция соттарынан тәуелсіз болуы мүмкін; олар атқарушы билікке сыртқы бақылауды жүзеге асырады, яғни, басқару органдарының және олардың лауазымды тұлғаларының жұмысына сот бақылауы.
- Әлемде əкімшілік сот төрелігінің əртүрлі модельдері немесе əкімшілік сот төрелігі жүйесін əкімшілік жəне заңдық даулар (мысалы, азаматтар мен басқа да мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар мен лауазымды тұлғалар арасындағы даулар) жалпы соттар немесе арнайы әкімшілік соттардың юрисдикциясына жатады. соттар немесе квази-сот органдары деп аталады.
- Әкімшілік даулар сот талқылауы қатысушыларына формальды (рәсімдік) теңдікті қамтамасыз ететін рәсімдік заңнамада белгіленген ережелерге сәйкес қаралады.
- Әкiмшiлiк сот төрелiгiнiң заңды нәтижесi практикада әкiмшiлiк соттың (жалпы сот, квази-сот органдарының) мемлекеттiк басқару органдары (лауазымды адамдар) қабылдаған, заңсыз немесе жарамсыз (немесе керiсiнше заңдық, заңды және жарамды) деп тану болып табылады. олардың әрекеттері мен (әрекетсіздігі). [2, 75 б]
Қазіргі уақытта әкімшілік әдістерді қолданудың ең төменгі бағыты:
– табиғи монополиялар субъектілерін басқару (темір жол көлігі,байланыс, негізгі ғылым және т. б.);
– қоршаған ортаны қорғау және табиғи және басқа ресурстарды пайдалану;
– сертификаттау, стандарттау және метрология.
Кейбір әкімшілік юстиция институты қалыптасқан мемлекеттерде әкімшілік сот әділдігі процедуралық заңды мағынада Азаматтық іс жүргізу кодексі мен арбитраждық іс жүргізу кодексі арқылы белгіленеді.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзу туралы арыздарды қарау тәртібі, нормативтік және нормативтік емес актілерге дау айтудың тәртібі осы Кодекстермен реттеледі. Әкімшілік сот ісін жүргізу процедуралық тұрғыдан әкімшілік іс жүргізу болып табылады. Сондықтан «Әкімшілік әділеттілік» тақырыбындағы негізгі міндет әкімшілік сот ісін жүргізудің табиғаты мен заңды мазмұнын білу болып табылады. Қоғамдық мүдделерді қамтамасыз ету мен қорғаудың маңызды әкімшілік және құқықтық құралы бола отырып, әкімшілік сот ісін жүргізу нормативтік түрде әлі анықталмаған, бұл теорияда үнемі даулы даулар мен түсініксіздіктер тудырады. Қазақстанның құқықтық жүйесі роман-герман құқықтық жүйесіне кіреді, сонымен қатар ол Ресей және ТМД басқа да республикаларымен бірге дербес «Еуразиялық» топты құрайды.
1920 жылдарға дейін қазіргі кезеңдегі Қазақстан территориясында әдет-ғұрып құқығы (адат) үстемдік етті. Жергілікті халықтың көпшілік бөлігінің сауатсыздығына байланысты, ол ауызша түрде болды. Әдет ғұрып құқығы архаикалық және қарама қайшылыққа толы болды, оның нормалары көшпенділердің патриархалдық қоғамының қажеттерін атқарды. Мұндай жағдайда, іс жүргізу нормалары тіптен болмаған. [3]
Кеңестік кезеңде Қазақстанда РСФСР социалистік құқығы қолданылды және 1980 жж соңына дейін Қазақ ССР ресми құқықтық жүйесі басқа да одақтас республикалардың құқығының көшірмесі болды. Қазақ ССР әкімшілік іс жүргізу құқығы, басқа да одақтас республикалар сияқты заңнамада ерекшеленбеді.Посткеңестік кеңістіктегі басқа да республикалар сияқты, Қазақстанның құқықтық жүйесі 1990 ж басынан бастап түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Реформалардың жарияланған принциптері: идеологиялық және саяси плюрализм, әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономика, тұлғалардың құқығы мен бостандықтарын кеңейту және олардың кепілдіктерін нығайту болып табылады.
Құқықтық реформалар жүргізу қарқыны бойынша Қазақстан бұрынғы одақтас республикалардың ішінде алдыңғы қатарда тұр. Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап, республикада бірқатар жаңа кодекстер қабылданды: Азаматтық (1994–1997), Қылмыстық (1997), Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі (2001). Кейбір бұрынғы кеңес кодекстері (неке және отбасы туралы, еңбек Кодексі) жаңа кодификациялық заңдармен алмастырылды.
Дегенмен, Ю. Н. Старилов пікірінше, әкімшілік-іс жүргізу кодексін реттеудің басты мәнін айқындауда дәйексіздік байқалады, яғни тек жеке актілерді шығару (қабылдау) тәртібі ғана берілген. Оның ойынша, тиісті кодексте әкімшілік-іс жүргізу реттеу түріне, атқарушы биліктің (орталық және аймақтық) және жергілікті басқару органдарының әкімшілік актілерді (нормативті және жеке) шығару (қабылдау) процедуралары да жатқызылуы тиіс. Бұл органдардың барлығының, әкімшілік құқық субъектілерінің іс әрекеттерін, шешімдерін реттеуге мемлекеттік-билік өкілеттіліктері бар. Осыған байланысты, іс жүргізуді реттеу жүйесінде жоғарғы орында ең алдымен басқару органдарының әкімшілік-іс жүргізу мәртебесі және олардың формалды-процедуралық-жария-құқықтық қызметі тұруы қажет.
Жалпы әкімшілік құқығының теориялық тұрғыдағы түрлі нысандарын, оның ішінде мемлекеттік органдардың әкімшілік процедураларын және әкімшілік сотта іс жүргізу түрлерін толық қамтитын әкімшілік кодексімен және жекелеген заңдармен де реттеле алады. Оның ойынша, кодификация мәселесі, арнайы әкімшілік соттардың енгізілуіне байланысты, дегенмен бұл жағдай шешуші болып табылмайды. Азаматтың билік органдарынан құқықтық қорғалуы сотта да жалғасып, белгілі бір ережеге бағынуы маңызды. Европадағы жалпы әкімшілік құқықтың кодификациясы да ортақ түрде емес, бұл мәселені біз келесі бөлімдерде қарастырамыз. [4]
Қазіргі кездегі басқарудың құқықтық актілер институтының қалыпты заңнамалық негізі болмауы себебінен, бұл мәселе болашақта реформалауды қажет етеді. Қазақстан Республикасында басқарудың нормативті емес құқықтық актілері туралы заңының болмауы және олардың басқару процесінде қолданылмауы (нормативті емес құқықтық актілерді қабылдау, тіркеу және атқару тәртібі) отандық құқықтық жүйенің әлі де толыққанды емес екендігін және құқықтық мемлекет принциптеріне сәйкес болмауын сипаттайды. Осыған байланысты болашақта ғалымдарды, заң шығарушыларды, саясатшыларды ауқымды, күрделі жұмыстар күтіп тұр.Болашақта, басқару процесі туралы заңда немесе әдебиеттерде, ұсынылатын әкімшілік-іс жүргізу кодексін шығарып және қабылдап, онда басқару процесі ұғымының нақты түсіндірмесін жасап, осы заңның қолданылу саласын анықтау қажет. Әкімшілік-іс жүргізу кодексі құқық шығармашылығымен қатар юрисдикциялық қызметті де қамтуы тиіс. [5. C 78–80]
Әдебиет:
- Сборник законодательных актов по админстративным процедурам 2013 г «GIZ» BMZ Алматы, 2012–75б.. Административный право и административный процессуальный процесс: проблемы (выступление М. С. Студеникиной) // Государство и право. — 1998. — № 8. — С 22.
- Нысанбаев Ә., Есімов Ғ. Халықтық дүниетаным // Егемен Қазақстан. — 1991. — 14 тамыз.
- Қазақстан Республикасының «100 нақты қадам» атты ұлт жоспары.
- Starilov Yu. N. Administrativnaia iustitsiia: problemy teorii [Administrative justice: theory problems]. Administra tivnoe sudoproizvodstvo v Rossiiskoi Federatsii: razvitie teorii i formirovanie administrativno-protsessual’nogo zakonodatel’stva [Administrative judicial proceedings in Russian Federation: development of the theory and the formation of administrative and procedural law. Ed. by Yu. N. Starilov]. Voronezh, 2013, iss. 7, pp. 27–29 (in Russian).
- Админстративная юстиция (теоретические проблемы. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1973. — С. 78–80.
