Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы антропогендік өзгерістер

Берілген мақалада автор Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы жылдық ағынның гидрологиялық өзгерістерін қарастырады.

Кілт сөздер: гидрология, су өтімі, гидробекет, су қоймасы, төменгі бьеф, жоғары бьеф.

В данной статье автор рассматривает гидрологические изменения годового течения в низовьях реки Сырдарья.

Ключевые слова: гидрология, водопропуск, гидропост, водохранилище, нижний бьеф, верхний бьеф.

1988–2004 жылдары антропогендік анықталған қатынастағы судың мол кезеңі, ағыстың өзіндік табиғи тербелмелігінде Шардара төменгі бьефтіндегі су өтімі ең жоғарғы максималды су өтімі 4-ші (Сәуір 980 м³/с) айға сәйкес келеді. Ал минамалды су өтімі 7-ші (Шілде 874 м³/с) айына сәйкес келеді. Ал орташа кезеңдік су өтімі 910 м³/с-қа тең болды. Табиғи өзен ағысында көктемгі-жаздық (наурыз-сәуір басталып, маусым айында аяқталады) судың тасқыны жүреді, өзен грунттық қоректенуге өткен кезде жүреді. Көктем басталған уақытта яғни наурыз айында Шардара су қоймасына одан жоғары орналасқан гидропосттардан Қырғызстан, Өзбекстан мемлекетерінен көп көлемде су тасталды. Сонымен қоса жоғарыда айтылған өзеннің қоректену яғни еріген қар суы және жаңбыр тағы бар. Осының нәтижесінде Төменгі ағыста орналасқан гидропосттардан үлкен көлемдегі су өтімі өтеді. Су тасқыны бірнеше дүркін толқындық қайталанауыдан тұрады, олар бірінің үстіне бірі шығып жатады. Су тасқының шыңы 4-ші (сәуір) айында болады. Межеңдік кезең қыркүйек пен желтоқсан айларында қамтиды. 7-ші шілде 874 м³/с айымен 9-шы тамыз 877 м ³/с айында су көлемі азайып түседі. Себебі: вегетация кезінінде су көлемдегі суларды мақта шаруашылығына және бау-бақша өнімдерін өсіруге суды пайдаланылады. Тиісінше судың көп бөлігі егіншілікке ауыл шаруашылығына жұмсалады. Дәл осы жүйедегі су өтімідері Шардарадан төменгі гидропосттарды судың ретсіз және судың тасқындық деңгейін қайталайды. 1988–2004 жылдардағы осы периодта Көктөбе гидропостты Шардара төменгі бьефттен т тасталған судың орташа 910 м³/с тің 838 м³/с өтеді яғни 91 % өткізіп отырды. Бұл су өтімі аз кезеңдерде өзенің арнасы кеуіп, өзен суы азайып, төмен бьефтегі шаруалық жүйелерге кері әсерін тигізеді. Немесе су өтімі көп кезеңде өзенің суының тасуына әкеп соқтырды. 1988–2004 жылдардағы кезеңде орташа су өтімі 910 м³/с тең болды. Ал ең жоғарғы су өтімі 980 м³/с сәуір айына яғни көктем мезгіліне сәйкес келеді. Міне су өтімін апаттық жағдайда төменгі бьефтерге тастап отырды. Бұл өзенің төменгі бьефтерінде орналасқан Қызылорда обылысының елді мекенінднріне үлкен қауіп төндірді. Сонымен қатар Қызылорда облысындағы күріш егістіктеріне кері әсерін тигізді. Ескеретін жәйт тек көктем айларында ғана үлкен көлемде су өтеді, ал вегетация кезең басталған уақытта Шардара төменгі бьефтен тасталатын су күрт азаяды. Себебі: Қырғызстан мемлекетінде орналасқан 19,5 милрд текше метр Тоқтағұл су электр станциясын қысқы мерзімде орналасқан жерінде су аз болғандықтан жазғы мезгелдерде су қоймасына өздеріне керек көлемде су жинайды. Тиісінше Тоқтағұл СЭС-нан төмен орналасқан гидропосттардан аз көлемде су өтімі байқалады және Тоқтағұл СЭС жаз айларында тиісті келісім-шарт негізінде су тасталғанымен Өзбекстан мемлекетті де ауылшаруалығынан кезекті суын алады. Қалған су Шардара су қоймасына келіп түсіп, төменгі бьефте орналасқан гидропосттардан жаз айларныда аз көлемде су өтеді. Міне осы мәселені шешу үшін су реттегіш құрылым қажетілігі туындайды.

2005–2018 Көксарай су реттегіш құрылымы өзен ағысын реттеген кезең яғни реттелген кезең. Шардара төменгі бьефтіндегі ең жоғарғы су өтімі 859 м³/с 4-ші сәуір айына сәйкес келеді. Судың тасқындық кезеңі 3–5-ші наурыз-мамыр айларында өтеді. Сәйкесінше 1988–2004 кезеңмен салыстырғанда екі айға су тасқындық уақыт кеміген. Шардара төменгі бьефтен тасталған су табиғи өзен ағысында көктемгі-жаздық (наурыз басталып, мамыр аяқталады) судың тасқыны жүреді. Вегетациялық кезең басталған уақытта 6–9-шы маусым-қыркүйек айларында аз көлемде орташа 563 м³/с су тасталады. Сәйкесінше Көктөбе гидропостында осы су өтімі қайталануы тиіс бірақ қайталанбайды.

Көксарай су реттегіш құрылым арқылы Көктөбе гидропостнан өтетін су бірқалыпты қайталанауыдан тұрады. Осы жылдадағы периодта Шардара төменгі бьефі тастаған судың орташа 680 м³/с тің 617 м³/с яғни 83 % төменгі бьефте орналасқан Көктөбе гидропостан өтеді. 1–3-ші қаңтар-наурыз айларында Шардара төменгі бьефнен тасталатын су өтімі қалыпты болып. 4–5-ші сәуір-мамыр айларында күрт көтеріліп, 6–8-ші маусым-тамыз айларында күрт төмендейді. Мұның себебі жоғарыда айтылған. Сәйкесінше төменгі бьефте орналасқан гидропосттарда 6–8-ші маусым-тамыз айларында Шардара төменгі бьефнен тасталған су өтімінен төмен су өтуі тиіс. Бірақ төменгі бьефте орналасқан Көктөбе гидропосттында Шардара төменгі бьефнен тасталған су өтімінен 10 % қосылып өзен суының Көктөбе гидропостнан өтеді. Сәйкесінше, Шардара төменгі бьефі тастаған судың орташа 680 м³/с тің яғни бұл он екі ай бойынша орташа есебі. Енді Шардара төменгі бьефтен су аз тасталған 6–8 ші маусым-тамыз айларында Көксарай су реттегіш құрылымынан ағынды реттеуге 10 % қосылып, Шардара төменгі бьефтен тасталған судың Көксарай су реттегіш құрылымы арқылы Көктөбе гидропостнан өтетін су өтімі 90 % жуықтайды. 1988–2004 периодпен салыстырғанда Көксарай су реттегіш құрылым өзен суының тасқындық деңгейі бір қалыпты ұстап, төменгі бьефтегі шаруашылықтарға суды реттеп отыр. Нактылап қай айлардарда Көксарай су реттегіш құрылым жұмыс жасағаның білу үшін 2005–2018 жалдарды 3 кезеңге бөліп қарастырып қөрейік.

1 кезең 2005–2008 жылдар Шардара төменгі бьефтен тасталған тасталған орташа су өтімі 850 м³/с тең. Ал Көктөбе гидропостнан тасталған орташа су өтімі 710 м³/с тең болды. Көктөбе гидропостты арқылы ағының 83 % өтеді. Бұл кезеңде Шардара төменгі бьефтен көктемгі-жазғы мезгілдерде 4–6-ші сәуір-маусым айларында көп көлемдегі су тасталған. Дәл осы су көлемін 69 % Көктөбе гидропостынан өткізген қалған 15 % шаруашылыққа, ал қалған 16 % Көксарай су реттегіш құрылымы алған. Енді осы жылдары 7–9 шы шілде-қыркүйек айларында Шардара төменгі бьефтен аз көлемде су тасталады. Шардара төменгі бьефтен тасталған судың орташа 699 м³/с болады. Ал Көктөбе гидропостнан өтетін судың орташа көлемі 774 м³/с тең болады. Яғни Көктөбе гидропостанан өтетін су көлем 10 % көп өтіп отыр. Яғни 75 м³/с Көксарай реттегіш құрылымы 7–9-шы шілде-қыркүйек айларында жіберіп отырды. Ал күзгі-қысқы 10–2-шы қазан-ақпан айларында Шардара төменгі бьефтен 788 м³/с су тастылып отырды. Ал Көктөбе гидропостнан 642 м³/с су өткізілді. Судың 81 % тасталып отырды.

2 кезең 2009–2013 жылдар Шардара төменгі бьефтен тасталған орташа су өтімі 702 м³/с тең. Ал Көктөбе гидропостнан тасталған орташа су өтімі 634 м³/с тең болды. Көктөбе гидропостты арқылы ағының 90 % өтеді. Бұл кезеңде Шардара төменгі бьефтен көктемгі мезгілде 3–5-ші наурыз-мамыр айларында көп көлемдегі су тасталған. Дәл осы су көлемін 77 % Көктөбе гидропостынан өткізген қалған 10 % шаруашылыққа, ал қалған 13 % Көксарай су реттегіш құрылымы алған. Енді осы жылдары 6–9 шы маусым-қыркүйек айларында Шардара төменгі бьефтен аз көлемде су тасталады. Шардара төменгі бьефтен тасталған судың орташа 550 м³/с болады. Ал Көктөбе гидропостнан өтетін судың орташа көлемі 684 м³/с тең болады. Яғни Көктөбе гидропостанан өтетін су көлем 24 % көп өтіп отыр. Яғни 134 м³/с Көксарай реттегіш құрылымы 6–9-шы маусым-қыркүйек айларында жеберіп отырды. Ал күзгі-қысқы 10–2-шы қазан-ақпан айларында Шардара төменгі бьефтен 774 м³/с су тасталып отырды. Ал Көктөбе гидропостнан 609 м³/с су өткізілді. Судың 78 % тасталып отырды.

3 кезең 2014–2018 жылдар Шардара төменгі бьефтен тасталған тасталған орташа су өтімі 532 м³/с тең. Ал Көктөбе гидропостнан тасталған орташа су өтімі 539 м³/с тең болды. Көктөбе гидропостты арқылы ағының 101 % өтеді. Бұл кезеңде Шардара төменгі бьефтен көктемгі мезгілде 3–5-ші наурыз-мамыр айларында көп көлемдегі су тасталған. Дәл осы су көлемін 95 % Көктөбе гидропостынан өткізген қалған 5 % Көксарай су ретегіш құрылымы алған. Енді осы жылдары 6-шы маусым айында Шардара төменгі бьефтен аз көлемде су тасталады. Шардара төменгі бьефтен тасталған судың орташа 415 м³/с болады. Ал Көктөбе гидропостнан өтетін судың орташа көлемі 470 м³/с тең болады. Яғни Көктөбе гидропостанан өтетін су көлем 13 % көп өтіп отыр. Яғни 55 м³/с Көксарай реттегіш құрылымы 6-шы маусым айында жеберіп отырды. Ал 7-ші шілде айында Шардара төменгі бьефтен 654 м³/с су тастылып отырды. Ал Көктөбе гидропостнан 539 м³/с су өткізілді. Судың 82 % тасталып отырды. Қалған 10 % шаруашылыққа,ал қалған 8 % Көксарай су реттегіш құрылымына тасталып отырды. Күзгі-қысқы 9–2 айларда Шардара төменгі бьефтіндегі орташа су өтімі 517 м³/с, ал Көктөбе гидропостындағы орташа су өтімі 544 м³/с болды. Салыстырмалы түрде қарағанда 6 ай бойы Көксарай жұмыс жасай тұрғанын көре аламыз.

Әдебиет:

1. Омаров К. А. Экологическая оценка работы орошаемых массивов низовьев р. Сырдарья // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 2001. — В. 2. — С. 34–37.

2. Зубаиров О. З., Шомантаев А. А., Омаров К. А. Оценка гидрохимического режима и основные направления дальнейшего исследования по улучшению качества воды реки Сырдарьи // Сборник научных трудов. Актуальные проблемы в экологии и природопользовании. -Кызылорда, 1996. — С. 71–72.

3. Умирзаков С. И., Омаров К. А. Современный русловой водный баланс и структура безвозвратного водопотребления низовьев р. Сырдарья. Экологические проблемы водных ресурсов и орошаемых земель Казахстана: Сб. статей. / Под ред. Р. Х. Дюсеновой. — Алматы: КазГУ, 2000. — С. 100–106.

4. Омаров К. А., Шомантаев А. А., Зубаиров О. З. К вопросу о суммарных потерях стока в низовьях Сырдарьи в условиях полного зарегулирования стока // Вестник КГУ. — 2000. — В. 2. — С.41–44.

5. Кошкаров С. И. Мелиорация ландшафтов в низовьях реки Сырдарьи. — Алматы: Гылым, 1997. — 268 с.

6. Бурлибаев М. Ж., Достай Ж. Д., Турсунов А. А. Арало- Сырдарьинский бассейн (Гидроэкологические проблемы, вопросы вододеления). — Алматы: Дауир, 2001. — 180 с.