Бұл мақалада Қазақстан Республикасының монополияға қарсы саясаттың мәселелері және монополияға қарсы реттеуі қарастырылған.
Кілт сөздер: монополияға қарсы саясат; бәсекелестік; монополияға қарсы басқару.
В этой статье рассмотрены проблемы антимонопольной политики Республики Казахстан и антимонопольное регулирование.
Ключевые слова: антимонопольная политика, конкуренция; антимонопольное управление.
Қазіргі заманғы ғылым мен практикалық қызмет көз қарасынан нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуі үшін мемлекет тарапынан реттеу талап етіледі. Тек мемлекет ғана экономикалық процестерді орталық басқару мен нарықтық өзін-өзі реттеу тиімді үйлестірілетіндей етіп реттеуге қабілетті екендігі сөзсіз. Дамыған елдерде экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі тауарлар мен қызметтер нарығында бәсекелес ортаның дамуына оң әсер ететін жағдайлар жасауды болжайды. Кез келген мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, сондай-ақ саяси дамуының маңызды шарты қоғамда еркін бәсекелестіктің болуы болып табылады. Бұл ретте бәсекелестіктің болу қажеттілігі әлемдік қоғамдастықтың тәжірибесімен расталған. Бәсекелестіктің қарама-қарсы монополизация болып табылады. Экономикада әлемдік ауқымдағы күрделі әлеуметтік экономикалық проблемалардың бірі монополизм болып табылады. Бақыланбайтын және шектелмейтін монополиялардың қызметі тұтынушылар үшін, сондай-ақ тұтастай алғанда елдің бүкіл экономикасы үшін теріс әсер етеді және тіпті қауіпті. Нарықтық экономиканың маңызды белгілерінің бірі-бәсекелестік. болып табылады Ол кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін арттыруға, шығарылатын өнімнің шығындарын төмендетуге мүмкіндік береді, бұл әсіресе экономиканы қалпына келтіру жағдайында өзекті. Мемлекеттің посткеңестік экономиканы жаңғыртуға ұмтылудағы міндеті салауатты бәсекелестікті ынталандыру болып табылады, оның ішінде барлық бәсекелестік бастамаларда қоғамдық өнім өндіруге тікелей қатысу жолымен де. Монополияға қарсы саясат бәсекелестік нарықтық құрылымдарды қалыптастыру жөніндегі мемлекет қызметінің бағыттарын білдіреді. Бұл ретте оның қызметінің негізгі бағыты тауар нарықтары мен бәсекелестікті дамытуға, жосықсыз бәсекелестіктің жолын кесуге және тұтынушылардың құқықтарын қорғауға жәрдемдесу болып табылады. Монополияға қарсы саясаттың негізгі құралы монополияға қарсы реттеу болып табылады, ол өндірісті шоғырландыру мен монополияландыру деңгейін, кәсіпорындардың стратегиясы мен тактикасын, сыртқы экономикалық қызметті, бағалық және салықтық реттеуді білдіреді.
Қазақстан Республикасының экономикасын дамытудың қазіргі кезеңінде монополияға қарсы қызмет мынадай бағыттарға сәйкес жүзеге асырылады:
1) адал бәсекелестікті дамытуға жәрдемдесу;
2) Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтардың алдын алу, анықтау және тергеу, жолын кесу;
3) экономикалық шоғырлануды реттеу;
4) бәсекелестікті шектейтін нарық субъектілерін монополиясыздандыру.
Кез келген мемлекеттік монополияға қарсы саясаттың мақсаты адал бәсекелестік саласында нарықтық қатынастардың барлық қатысушылары үшін дамудың тең жағдайларын жасау болып табылады, бұл ресурстарды ұтымды орналастыру мен пайдалануға, сондай-ақ тұрақты экономикалық өсуге ықпал етеді.
Монополияға қарсы саясатты жүзеге асыру кезінде мемлекет рыноктарды монополияландыруға қарсы күрес жөніндегі мынадай міндеттерді іске асырады:
– жаңа фирмалар құрудың барынша жеңілдетілген шарттарын жасау;
– сыртқы сауда саласындағы кедергілерді барынша қысқарту және шетелдік фирмалар үшін ішкі рыноктарды ұйымдастыру, бұл отандық монополистердің нарығына бақылауды бұзады;
– фирмалардың бірігу және сіңіру үдерістеріне мемлекеттің бақылауын жүзеге асыру;
– қажет болған жағдайда күрделі жағдайларда бағаларды тікелей мемлекеттік бақылауды енгізу мүмкін;
– бағалық кемсітушілік саясатын жүргізуге байланысты фирмалардың жазаларын қолдану
Қазіргі кезеңде монополияға қарсы реттеуге байланысты монополияға қарсы заңнаманы түсіндіруден туындайтын бірқатар проблемалар бар. Мемлекеттің міндеті монополиялардың пайда болуына кедергі келтіруден емес, олардың пайда болуының теріс салдарын барынша азайтуға әкелетін экономиканы реттеуде тұрады.
- Әкімшілік кедергілер (нарыққа жаңа қатысушылардың кіруіне ынталандыруды төмендету);
- Бәсекелестіктің инфрақұрылымдық шектеулері;
- Бәсекелестікті шектейтін билік органдарының, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және олардың лауазымды тұлғаларының іс-әрекеттері (бейресми преференциялар практикасы, жасанды кедергілер жасау, мемлекеттік қызметтер көрсетуге кемсітушілік көзқарас, негізсіз тексерулер жүргізу, әкімшілік ресурсты пайдалану арқылы қысымды ұйымдастыру);
- Бәсекелестікті шектейтін іс-әрекеттер (тауар нарықтарында, оның ішінде табиғи монополиялар қызметі салаларында үстем жағдайды теріс пайдалану, нарыққа кіру кедергілері, сондай-ақ картельдердің пайда болу тәуекелдері).
Осы мәселелерді шешу үшін келесі шешу жолдары ұсынылады:
- Бәсекелестікті тиімді қорғау мен дамыту үшін қолайлы институционалдық және ұйымдастырушылық орта құру:
– Монополияға қарсы заңнаманы және оны қолдану практикасын жетілдіру;
– Бәсекелестікті дамытуға бағытталған институционалдық шараларды іске асыру;
– Қабылданатын шешімдердің жоғары сапасын және құқық қолдану бірлігін қамтамасыз ету мақсатында монополияға қарсы органдардың қызметін әдістемелік сүйемелдеудің тиімді құралдарын енгізу;
– Сот органдарымен ведомствоаралық өзара іс-қимыл және өзара іс-қимыл сапасын арттыру;
– Монополияға қарсы органдар қызметінің тиімділігін арттыру;
– Ішкі және Сыртқы коммуникацияларды дамыту.
- Нарықтардың дамуына және еркін жұмыс істеуіне кедергі келтіретін әкімшілік кедергілерді азайту:
– Билік органдарының жұмыс істеу тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін институттарды енгізу.
- Тұтынушылардың табиғи монополиялар қызметтеріне олардың құқықтарына қысым жасамай қол жеткізуін қамтамасыз ету, тариф белгілеудің тиімді тетіктерін қалыптастыру:
– Табиғи монополиялар субъектілерінің қызметін реттеудің базалық институттарын реформалау.
Осылайша, Қазақстанның монополияға қарсы саясаты салауатты бәсекелестік үшін жағдай жасауға және нарықты монополияландырудың алдын алуға бағытталған. Монополияға қарсы саясат отандық өндірушілер мен тұтастай алғанда экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің өсуіне жағдай жасауға байланысты ұлттық экономиканы дамытуда маңызды функцияларды атқарады.
Әдебиет:
- Предпринимательский кодекс РК.
- Примо У. Прямая инфраструктурная конкуренция: миф о естественной монополии — 1986
- Борисов А. Б. Большой экономический словарь. — М.: Книжный мир, 2003.
