Алматы қаласының рекреациялық аумақтарының ағаш-бұта өсімдіктерін биогеографиялық талдау

Мақалада Алматы қаласының 3 шипажайы бойынша ағаш-бұта өсімдіктерінің биоалуантүрлілігіне, географиялық шығу тегіне талдау жасалынады. Зерттеу нәтижесінде Алматы қаласының үш шипажайы («Көктем», «Қазақстан», «Ақ қайын») 25 отбасына және 53 түрге жататын ағаш-бұта өсімдіктерінің 93 түрін анықталған. Олардың ішінде ағаш өсімдіктерінің 56 түрі бар, олар 30 түрге және 16 тұқымдастарға жатады. Бұталар 26 түрге және 15 отбасына жататын 37 түр бар. Алматы қаласындағы зерттелген 3 шипажайында өсетін ағаш-бұта өсімдіктері біздің зерттеуіміз бойынша келесідей тұқымдастарға жататыны анықталды: Rosaceae (26; 28,0 %), Pinaceae (9; 9,6 %), Aceraceae (7; 7,5 %), Cupressaceae (6; 6,4 %), Oleaceae (6; 6,4 %), Ulmaceae (5; 5,3 %), Fabaceae (5; 5,3 %), Salicaceae (4; 4,3 %) осындай құрамға жататын өсімдіктердің 68 түрі, жалпы өсімдіктердің 71,3 % осы тұқымдастарға жататыны анықталды. 3 санаторийдегі (Көктем, Қазақстан, Ақ қайын) ағаш-бұта флорасының түрлік байлығын талдау кезінде ағаш-бұта өсімдіктері 46 түрге жататыны анықталды: Acer (7; 8,1 %), Populus (4; 3,2 %), Picea (6; 7,0 %), Spiraea (5; 5,8 %), Juniperus (5; 5,8 %), Fraxinus (3; 1,2 %), Pinus (3; 1,2 %), Cerasus (3; 1,2 %). Алматы қаласының Көктем, Қазақстан және Ақ қайың санаторийлерінде өсетін ағаш-бұта түрлерінің географиялық талдауы Көктем, Қазақстан және Ақ қайың санаторийлерінде өсетін қазіргі заманғы ағаш-бұта флорасы басым көпшілігі интродуценттермен ұсынылғанын көрсетті, олардың таралу аймағы Голарктикалық және Палеарктикалық облыстармен шектелген. Солтүстік америкалық, шығыс азиялық, еуропалық, жапониялық, қытайлық, жерорта теңіздік түрлерге жататынын көрсетті.

Түйiн сөздер: биоалуантүрлілік, ағаш-бұта түрлері, Алматы қаласы, санаторийлер мен шипажайлар.

В статье проводится анализ биоразнообразия древесно-кустарниковых растений, географического происхождения по 3-м курортам города Алматы. В результате исследования выявлено 93 вида древесно-кустарниковой растительности из трех санаториев города Алматы («Коктем», «Казахстан», «Ак кайын»), относящихся к 25 семьям и 53 видам. Из них 56 видов древесных растений, которые относятся к 30 видам и 16 породам. Кустарники насчитывают 37 видов, относящихся к 26 видам и 15 семействам. Древесно-кустарниковые растения, произрастающие в 3-х обследованных санаториях г. Алматы, по нашему исследованию относятся к следующим породам: Rosaceae (26; 28,0 %), Pinaceae (9; 9,6 %), Aceraceae (7; 7,5 %), Cupressaceae (6; 6,4 %), Oleaceae (6; 6,4 %), Ulmaceae (5; 5,3 %), Fabaceae (5; 5,3 %), Salicaceae (4; 4,3 %), 68 видов растений, относящихся к такому составу, 71,3 % общей растительности относятся к этим породам. При анализе видовых богатств древесно-кустарниковой флоры в 3 санаториях (Весна, Казахстан, Белая береза) выяснилось, что древесно-кустарниковая растительность насчитывает 46 видов: Acer (7; 8,1 %), Populus (4); 3,2 %), Picea (6; 7,0 %), Spiraea (5; 5,8 %), Juniperus (5; 5,8 %), Fraxinus (3; 1,2 %), Pinus (3; 1,2 %), Cerasus (3; 1,2 %). Географический анализ древесно-кустарниковых пород, произрастающих в санаториях Коктем, Казахстан и Белая береза г. Алматы, показал, что большая часть современной древесно-кустарниковой флоры, произрастающей в санаториях весны, Казахстана и белой березы, представлена интродуцентами, территория распространения которых ограничена Голарктическими и Палеарктическими областями. Он показал, что относится к североамериканским, восточно-азиатским, европейским, японским, китайским, средиземноморским видам.

Ключевые слова: биоразнообразие, древесно-кустарниковые виды, город Алматы, санатории.

Бүгінгі таңда шипажайлық-курорттық туризмді дамыту Қазақстандық азаматтардың денсаулығын нығайту тұрғысынан үлкен маңызға ие. Санаторийлердің қажеттілігі жыл бойы, ал оларға деген сұраныс инновациялық медициналық технологияларды енгізудің, сапалы курорттық және оңалту қызметтерінің, сондай-ақ персоналдың кәсібилігінің арқасында үнемі өсуде. Алматыда ең танымал сауықтыру шипажайлары мен демалыс орындарына Қазақстан, Ақ қайын, Көктем, Алатау шипажайы кіреді. Алматыда әртүрлі меншік нысанындағы 20-ға жуық санаторлық-курорттық мекеме бар. Рекреация ұғымының өзі қалыпты көңіл-күйді және дені сау, бірақ шаршаған адамның жұмысқа қабілеттілігін қалпына келтіру мақсатында жүзеге асырылатын сауықтыру іс-шаралары кешенін қамтиды. [1] Санаторийлер, профилакторийлер, пансионаттар және басқалар рекреация үшін мамандандырылған кәсіпорындар болып саналады. Рекреация ұғымы демалыстың барлық түрлерін қамтиды — санаториялық-курорттық емдеу, туризм, әуесқойлық спорт, рекреациялық балық аулау және т. б. тұрғын үйден тыс демалу арқылы эмоционалдық және психологиялық күштерді, денсаулық пен еңбекке қабілеттілікті қалпына келтіру: табиғат аясында, туристік сапарда және т. б. болып табылады.

Әдетте, санаторийлер қолайлы климаттық, ландшафтық және санитарлық-гигиеналық жағдайлары бар жерлерде (жергілікті санаторийлер) ұйымдастырылады. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың жанында жұмысшылар үшін шипажай-профилакторийлер ұйымдастырылады. Шипажайлар саябақтары демалушыларды сауықтырудың бірыңғай жүйесінің бір бөлігі болып табылады және арнайы санитарлық емдеуге мақсатты орнатумен ландшафтотерапияға арналған болып келеді. Сондықтан саябақтарды қалыптастыруда санитарлық, гигиеналық, медициналық факторлар мен талаптар маңызды. Алматы қаласының санаторийлері жанындағы саябақтарды жоспарлау жүйесі аралас, яғни тұрақты және ландшафтық болып табылады. Ол жер бедерімен, екпелердің бар болуымен және басқа да жағдайлармен анықталады. Ауруларды емдеу және алдын алу үшін ең бастысы табиғи факторларды (климат, минералды сулар, емдік балшықтар, теңіз суына шомылу және т. б.) емдік дене шынықтырумен, физиотерапиямен және емдеу мен демалудың белгілі бір режимін сақтай отырып тиімді тамақтандырумен (диетамен) біріктіріп қолданады. [2]

Урбандалған орта ағаш-бұта өсімдіктерінің тіршілік әрекетіне агрессивті әсер етеді, бұл ағаш-бұталардың жай-күйінің өзгеруіне, ерте қартаюна, орнықтылық пен жалпы тозудың төмендеуіне әкеледі. Осы жағдайларда қала саябақтарының жай-күйін, олардың төзімділігі мен агрессивті орта жағдайына бейімделуін зерттеу аса өзекті болып табылады. Алматы қаласы үшін бұл мәселе жеткілікті зерттелмеген, қала жағдайында, әсіресе рекреациялық аймақтарда ағаштардың өсу, даму және қалыптасу ерекшеліктері толық көлемде ашылмаған, онда қалалық жасыл желектердің жай-күйін кешенді бағалаудың бірыңғай тәсілі мен өлшемдері жоқ. [3]

Біз нысан ретінде Алматы қаласының «Көктем», "Қазақстан» және «Ақ қайың» деген үш шипажайын алдық.

Сурет 1. Қазақстан шипажайы

Шипайжайлардағы ағаш-бұта өсімдіктері

Ағаш-бұта композициялары тек саябақтарда ғана емес, сондай-ақ рекреациялық ормандарда да ландшафтты айтарлықтай байытады: халық көп баратын орман табиғи аумақтары, қалалық ормандар, орман саябақтары, жасыл аймақтардың орман-саябақ бөліктері ормандары, табиғи саябақтар, табиғат ескерткіштері және т. б. урбандалған аумақтардың экологиялық проблемаларын шешудегі және қала ортасының жайлылық дәрежесін арттырудағы маңызды рөл экологиялық қаңқаның негізін құрайтын ағаш-бұта өсімдіктеріне жатады. Олар урбоэкожүйелердің автотрофиялық құрамдас бөліктері бола отырып, атмосфераның газ құрамын ұстап, микроклиматты қалыптастырады, жазғы уақытта ауа температурасын 2–4С°-қа төмендетіп және оның ылғалдылығын 15 %-ға ұлғайтады. Фитонцидтерді бөле отырып, ауру тудыратын микроорганизмдерге еріткіш әсер етеді және жапырақтардың бетінде 70 %-ға дейін өлшенген шаң бөлшектерінің тұндыра отырып, өсімдіктер санитарлық-гигиеналық қызмет атқарады. Дыбыстық толқындарды тарату үшін кедергі жасайтын және қалалық шудың 20 % — дан астам деңгейін төмендететін жасыл желектердің шу жұтатын рөлі кем емес. Емдеу-сауықтыру парктерін құру кезінде жапырақтардың, гүлдердің, ағаштар мен бұталардың пішінімен, құрылымымен, түсімен анықталатын күшті терапиялық факторлардың барлық алуан түрлілігі ескерілуі тиіс. Әсер факторларын екі негізгі топқа бөлуге болады: ынталандырушы (белсендіруші) және тыныштандыратын. Ағаштар санаторлы парктегі маңызды құрылым құраушы элементтер, өзінің үлкен өлшемінің арқасында көптеген сәндік қасиеттерге ие. Жапыраққа бай, әсерлі гүлдер, түпнұсқа жемістері бар өсімдіктер көптеп кездеседі. Зерттеу нәтижесінде Алматы қаласының үш шипажайы («Көктем»«, Қазақстан», Ақ қайын») 25 отбасына және 53 түрге жататын ағаш-бұта өсімдіктерінің 93 түрін анықтадық. Олардың ішінде ағаш өсімдіктерінің 56 түрі бар, олар 30 түрге және 16 тұқымдастарға жатады. Бұталар 26 түрге және 15 отбасына жататын 37 түр бар.

Кесте 2

Санаторийлердегі (Көктем, Қазақстан және Ақ-қайын) ағаш және бұта өсімдіктері

Алматы қаласындағы зерттелген 3 шипажайында өсетін ағаш-бұта өсімдіктері біздің зерттеуіміз бойынша келесідей тұқымдастарға жататыны анықталды: Rosaceae (26; 28,0 %), Pinaceae (9; 9,6 %), Aceraceae (7; 7,5 %), Cupressaceae (6; 6,4 %), Oleaceae (6; 6,4 %), Ulmaceae (5; 5,3 %), Fabaceae (5; 5,3 %), Salicaceae (4; 4,3 %) осындай құрамға жататын өсімдіктердің 68 түрі, жалпы өсімдіктердің 71,3 % осы тұқымдастарға жататыны анықталды.

Сурет 2. Көктем шипажайы өсімдіктері

Сурет 3. Ақ қайың шипажайы өсімдіктері

Кесте 3

Келесі 8 тұқымдас 2 түрден тұрады (17,2 %). Оған жататындар: Berberidaceae, Hydrangeaceae, Anacardiaceae. Sambucaceae, Viburnaceae, Caprifoliaceae, Bignoneaceae, Vitaceae. Ал қалған 9 тұқымдас бір түрге жатады: Simarubaceae, Juglandaceae, Fagaceae, Betulaceae, Hippocastanaceae, Buxaceae, Ranunculaceae, Tiliaceae, Cornaceae. (кесте 4)

Кесте 4

Алматы қаласының Көктем, Қазақстан және Ақ қайын санаторийлерінде өсетін ағаш-бұта түрлерінің тұқымдастары

3 санаторийдегі (Көктем, Қазақстан, Ақ қайын) ағаш-бұта флорасының түрлік байлығын талдау кезінде ағаш-бұта өсімдіктері 46 түрге жататыны анықталды: Acer (7; 8,1 %), Populus (4; 3,2 %), Picea (6; 7,0 %), Spiraea (5; 5,8 %), Juniperus (5; 5,8 %), Fraxinus (3; 1,2 %), Pinus (3; 1,2 %), Cerasus (3; 1,2 %) (кесте 5).

Кесте 5

Алматы қаласының Көктем, Қазақстан және Ақ қайын санаторийлерінде өсетін ағаш-бұта түрлерінің ірі түрі

Көктем, Қазақстан және Алматы қаласының Ақ қайың санаторийінде өсетін ағаш-бұта түрлерінің өмірлік нысандарын талдау жетекші позицияларды көрсетті, сүрек нысандары — 56 түр немесе 65,8 %, оның ішінде Қазақстанның жергілікті табиғи флорасынан 18 түр және 38 түр интродуцентті құрайтынын көрсетті. Бұта түрлері 37 түрі немесе 43,5 %, оның 9 түрі жергілікті флорадан және 28 түрі интродуценттер болып табылады. Алматы қаласының Көктем, Қазақстан және Ақ қайың санаторийлерінде өсетін ағаш-бұта түрлерінің географиялық талдауы Көктем, Қазақстан және Ақ қайың санаторийлерінде өсетін қазіргі заманғы ағаш-бұта флорасы басым көпшілігі интродуценттермен ұсынылғанын көрсетті, олардың таралу аймағы Голарктикалық және Палеарктикалық облыстармен шектелген. Солтүстік америкалық, шығыс азиялық, еуропалық, жапониялық, қытайлық, жерорта теңіздік түрлерге жатады. [5]

Әдебиеттер:

1. Флора Казахстана. -Алма-Ата, -1956 − 1966. Т.Т. 1–9.
2. Растения Центральной Азии //под ред. В. И. Грубова. — М.:−Л., 1963–1989. — вып. 1–9.
3. Определитель растений Средней Азии. — Ташкент: ФАН, -1968 − 1993. − Т.Т. 1− 10.
4. Лавренко Е. М., Никольская Н. И. Ареалы некоторых центральноазиатских и северотуранских видов пустынных растений и вопрос о ботанико-географической границе между Средней Азией и Центральной Азией //Ботанический журнал. − 1963. − № 48 (12). — С. 1741 − 1761.
5. Толмачев А. И. Введение в географию растений. − Ленинград, -1974. − 244 с.