Мақалада басқару құралының түрлері мен қызметтері туралы тұтас түсінік қалыптастырып, контроллинг тұжырымдамасын нақтылай отыра, оның кәсіпорында қолдану мен дамыту ерекшеліктері қарастырылған.
Бақылаудың кәсіпорынды басқару кезіндегі қызметтік мәні, типтері мен принциптері талданған. контроллинг құралының басқару қызметі кезіндегі тиімділігі нақты көрсетіліп, экономикалық даму дпроцесінде маңызды фактор ретінде жан-жақты ашылған.
Кілт cөздер: кoнтрoллинг, кoмпaниядaғы бacқaру еcебі, бухгaлтерлік еcеп, нaрықтық экoнoмикa.
В статье рассмотрены особенности его использования и развития на предприятии,сформулируя целостное представление о видах и функциях инструмента управления, конкретизируя концепцию контроллинга. В исследовательской статье проанализированы сущность, типы и принципы контролинга при управлении предприятием.
Эффективность контроллинга при функциях управления четко выражена и всесторонне раскрыта как важнейший фактор в процессе экономического развития.
Ключевые cлoвa: кoнтрoллинг, упрaвленчеcкий учет в кoмпaнии, бухгaлтерcкий учет, рынoчнaя экoнoмикa.
Бақылау — бұл басқару есебі, бюджеттеу, экономикалық талдау және басқару элементтерін біріктіретін жаңа құрал. Бақылау- бұл басқару, жоспарлау, ұйымдастыру, көшбасшылық, ынталандыру және бақылау сияқты негізгі функцияларды жүзеге асырудың әдістемелік және инструменталды негізіне айналады.
Қазіргі заманғы кәсіпорындарда контроллингтің пайда болу себептері:
– сыртқы ортаның тұрақсыздығынан;
– акцентті өткенді бақылаудан болашақты талдауға ауыстыру;
– сыртқы ортаның өзгеруіне ден қою;
– кәсіпорынның икемділігін арттыру;
– кәсіпорынның сыртқы және ішкі ортасында болып жатқан өзгерістерді үздіксіз бақылау қажеттілігі
Контроллингтің мақсаты-кәсіпорын басшылығы қойған барлық мақсаттарға жету үшін басқару процесін жүзеге асыру.
Контроллингтің негізгі міндеттері:
1) ақпараттық жүйені әзірлеу;
2) кәсіпорынның қызметін жоспарлау;
3) барлық құрылымдық бөлімшелердің және тұтастай бүкіл ұйымның қызметін бақылау;
4) ұйымды басқару жүйесінің қызметін ұйымдастыру.
Ұйымның аса маңызды мақсаттары жоғары рентабельділік, өтімділікті қамтамасыз ету және жұмыс тиімділігін арттыру болып табылады. Осы мақсаттарға қол жеткізуге кәсіпорынды басқаруда қазіргі заманғы әдістер мен құралдарды, атап айтқанда кәсіпорындағы контроллинг жүйесін іске асыру ықпал етеді.
Бұл міндетті шешу келесі контроллинг функцияларын орындауға негізделеді:
– ұйым экономикасы жағдайының мониторингі;
– басқарушылық шешімдер үшін аналитикалық ақпаратпен қамтамасыз ету;
– басқару функциясы;
– бөлімшелер жұмысының үнемділігін бақылау және талдау;
– шешімдерді қабылдау әдістемесін дайындау (әзірлеу), оларды үйлестіру, сондай-ақ басшылықтың осы әдіснаманы қабылдауын бақылау.
Бақылау — бұл түпкілікті мақсаттарға жету, сонымен қатар кәсіпорынның нәтижелеріне қол жеткізетін процестерді басқару жүйесін қамтитын басқару құралы.
Жалпы алғанда, бақылау — бұл кәсіпорынның басқару құралы (стратегиялық және операциялық), соған негізделген басқару шешімдері қабылданады, бұл ұйым алдына қойылған мақсаттарға жетуге әкеледі. Бақылаудағы аналитикалық жұмыс негізгі негіз болып табылады, нақтыланған индикаторларды нақты көрсеткіштермен, ақпараттық қамтамасыз етумен және ұйымның барлық бөлімдерінің жұмысын үйлестірумен салыстыру.
Орта және ірі бизнес кәсіпорындарында құрылған контроллинг бөлімі ең алдымен шығындарды есепке алу және талдау саясатын әзірлейді және үйлестіреді. Сонымен қатар контроллинг функциясының кешеніне компанияның шаруашылық және қаржылық қызметінің нәтижелерін бағалау және талдау функциясы кіреді. Талдау үшін нақты қаржылық көрсеткіштер бухгалтерияға беріледі. Статистикалық шамаларды, жоспарлы деректерді және коэффициенттердің нақты мәндерін жоспарлы сандармен салыстыру қорытындыларын бақылаушы компанияның жоспарлы және қаржылық бөлімдерінен алады [1].
Контроллинг өнімдер мен қызметтердің баға сипаттамаларын болжау кезінде, бағалар мен тарифтер интервалдарының төменгі шекараларын анықтау кезінде, күтілетін пайданы, салықтық төлемдерді және құрылатын резервтерді есептеу кезінде кеңінен қолданылады. Контроллингтің жауапкершілік аймағына оларды енгізгенге дейін және енгізу сәтінде түрлі инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау, сондай-ақ жобаларды іске асыру модельдерін қалыптастыру кіреді. Контроллинг бөлімінің компания менеджментіне ұсынатын ұсыныстары жедел және стратегиялық басқару үшін қажет.
Бақылау кезінде алдымен нақты көрсеткіштерге талдау жасалады, ол негізінен орталықтандырылмаған және жұмыс процесін нақты ұйымдастыруды, сонымен қатар өндірістік және қаржылық есеп беруді қатаң үйлестіруді көздейді. Осы кезеңдегі басты талап — аяқталған өндіріс жұмысы мен оны өңдеу сәтінің арасындағы ең аз уақыт аралығы.
Бақылау процесінің екінші кезеңі — жоспарланған көрсеткіштерді нақты көрсеткіштермен салыстыру. Жылдық қаржылық жоспардың баптары (мысалы, айналым, маржалық кіріс, пайда / залал, шығын баптары) нақты деректермен салыстырылады. Ауытқулар мұқият талдауға және міндетті тіркеуге жатады. Инвестициялық жобалардың іске асырылуын тексеру кезінде бірдей процесс жүреді. Осыдан кейін оқиғалардың нақты дамуының жедел болжамы жасалады. Ауытқулардың талдауы бойынша болжам оқу кезеңінің соңына немесе жобаның соңына қарай қаржылық-шаруашылық қызметтің коэффициенттерінің мүмкін мәндеріне негізделеді.
Осылайша, бақылау шығындарды басқарудың құралы болып табылады және әр түрлі бизнес сегменттерінің кәсіпорындарында басқару есебінің ажырамас бөлігі болып табылады деп қорытынды жасауға болады. Қазіргі заманғы бизнес өмірінде бақылау құралын қолдану арқасында өндіріс нарығының көптеген қатысушылары шығындарды басқарудың тиімді жүйесін құрып, сол арқылы өз салаларындағы позицияларын нығайтты.
Сонымен қатар, контроллинг шығындарды басқарудың басым аппараттарының бірі болып табылады. Контроллинг аппараты арнайы есептеу және талдау құралдарын қолданады: директ-костинг,шығынсыздық нүктесін есептеу, баға стратегиясы, шығару көлемі, өзіндік құны мен рентабельділігі арасындағы өзара байланысты талдау. Аппараттың функционалдығы жабындар сомасын қалыптастыру кезінде көп сатылы тәсілді қолдануға, ал сайып келгенде компанияның пайдасын да қолдануға мүмкіндік береді.
Бақылау іскерлік шығындарды басқарудың құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар кәсіпорынды басқарудың басқа сегменттерін үйлестіреді. Бұл компанияның есеп саясаты мен басқару тәжірибесін оңтайландыруға бағытталған әдістер жиынтығы. Талдау мен бағалаудың негізгі критерийлері — бұл кәсіпорынның жетістігінің қаржылық критерийлері. Бақылау шығындарды жаңа жолмен қарастыруға мүмкіндік береді, табиғи жолмен, осылайша бизнесті жүргізудің экономикалық бағытталған стилін ұсынады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы — басқару құралының түрлері мен қызметтері туралы тұтас түсінік қалыптастыратын контроллинг тұжырымдамасын нақтылаудан, сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорындарда оны қолдану мен дамытудың ерекшеліктерін анықтаудан тұрады.
Қазіргі уақытта басқарудың мәні мен рөлін анықтаудың мынадай тәсілдері қалыптасты:
– әртүрлі нысандарды басқаратын адамдардың біліміне, шеберлігіне, түйсігіне және тәжірибесіне негізделген өнер ретінде басқару;
– басқару ғылым ретінде-басқару туралы білім жиынтығы, жүздеген және мыңдаған жылдар бойы жинақталған тәжірибе және тұжырымдамалар, теориялар, принциптер, басқару әдістері мен формалары түрінде ұсынылған;
– басқару функциясы ретінде-басқару қызметінің түрі;
– басқару процесс ретінде-проблемаларды, іздеулерді анықтауға және қабылданған шешімдерді орындауды ұйымдастыруға байланысты циклдық әрекеттердің жиынтығы;
– басқару-мақсаттарға жету үшін кәсіпорынның барлық ресурстарын тиімді пайдалануды және үйлестіруді қамтамасыз ететін орган немесе Басқару аппараты.
«Бақылау — бұл мақсатқа жетуді басқару жүйесі және кәсіпорынды басқарудың ажырамас бөлігі. Кәсіпорынды басқару жүйесінде кәсіпорынның мақсаттары екі топқа бөлінеді: жедел (қысқа мерзімді) және стратегиялық (ұзақ мерзімді, перспективалы). Тиісінше, басқару құралы ретінде бақылау:
– стратегиялық (дұрыс іс жасау);
– жедел (істі дұрыс жасау);
– диспозитивті (егер іс дұрыс болмаса, не істеу керек) болып бөлінеді.
Қазіргі жағдайда кәсіпорынның ағымдағы жай-күйі туралы және қызметінің перспективалары туралы ақпараттың жетіспеушілігі басқаруға жаңа тәсілдерді және оларды енгізу құралдарын қалыптастыруды талап етеді. Кәсіпорынның басқару тәжірибесіне заманауи және тиімді басқару құралы — контроллинг енгізе отырып, нарықта табысқа қол жеткізу және мойындау мүмкіндігі бар [2].
Бақылау менеджментке балама емес және менеджерлерді өз міндеттерін орындаудан босатпайды. Контроллинг-бұл жедел және стратегиялық менеджмент, есепке алу, жоспарлау, талдау және бақылау әдістерінің жиынтығы, кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған бірыңғай жүйе. Бақылау кәсіпорын қызметін жоспарлау мен реттеуді интеграциялайтын, үйлестіретін және ақпаратпен қамтамасыз ететін басқару функцияларының бірі болып табылады.
Қазіргі уақытта контроллинг қаржылық нәтижені оңтайландыруға байланысты барлық мүмкіндіктер мен тәуекелдерді анықтауға бағытталған кәсіпорынды экономикалық басқару тұжырымдамасы ретінде шет елдерде кеңінен қолданылады. Біздің елде контроллинг тек пайда болады, және негізінен қаржы мен өндірісті басқаруда жедел және диспозитивті контроллинг қолданылады.
Әлеуметтік-экономикалық жүйеде контроллингтің пайда болуы, фирмаішілік мәдениеттің белгілі бір деңгейіне байланысты.
Контроллингті енгізудің міндетті шарты — бірінші басшылық принципін сақтау болып табылады.
Қызмет ретінде контроллингті жүзеге асыру Фирмаішілік басқару технологияларының жиынтығын пайдаланумен қамтамасыз етіледі («management accounting»), олардың арасында экономикалық, басқару және менеджмент технологиялары.
Қазіргі уақытта контроллинг кәсіпорынды басқару нәтижесіне бағытталған ақпараттық қамтамасыз етуді білдіреді. Мақсаты контроллинг болып табылады туынды мақсаттарына кәсіпорындар бөлуге болады: материалдық, құндық және әлеуметтік. Контроллинг кәсіпорынның басты құндық мақсатына — кепілдікті өтімділік кезінде капиталдың пайдасы мен құндылығын арттыру арқылы қаржылық нәтижені оңтайландыруға қол жеткізуге көмектеседі". Осы мақсатқа жету материалдық және әлеуметтік мақсаттарға жетумен үйлестіріледі. Демек, контроллингтің басты мақсаты кепілдендірілген өтімділік кезінде қаржылық нәтижені оңтайландыру болып табылады. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін контроллинг басшылықты қажетті басқару ақпаратын дайындау және ұсыну жолымен шешімдер қабылдауға және қажетті іс-әрекеттерге бағдарлануы тиіс. Осылайша, контроллингтің негізгі функциясы кәсіпорын басшылығының қолдауынан тұрады, демек, контроллинг кәсіпорынды басқарудың маңызды функцияларының бірі болып табылады.
Есеп, ақпарат ағынын ұйымдастыру, жоспарлау, мониторинг және қаржы-шаруашылық қызметті бақылау сияқты салалардағы контроллинг құралдарының диссертацияда ұсынылған тікелей практикалық маңызы бар, оны пайдалану ішкі басқару процестерін үйлестірудің және сыртқы ортаның талаптарына бейімделудің тиімді тетігін іске асыруға мүмкіндік береді.
Әдебиеттер:
- Контроллинг как инструмент управления предприятием [Электронный ресурс] / — Режим доступа: lektsia.com›9x7a2d.html. 11.05.2017.
- Оразалинова М. С. Ұйымдағы тәуекелділік,контроллинг. Ғылыми журнал
