Экзистенциальные персонажи М. Лермонтова и С. Жунусова при сопоставлении их драмы выявляются по аналогии героев. Экзистенция означает прохождение себя, своего бытия, всех объективных реалий, наполнение его атмосферой своего сознания, познание мира посредством субъективных сенсаций. В статье говорится о том, что писатель С.Жунисов и русский писатель М. Ю. Лермонтов находятся в синтезе художественного творчества и описывают характер героев, их художественное преобразование.
Ключевые слова: концепт, образ, экзистенция, идеологическая концепция.
Прозаик, драматург, публицист, әдебиет сыншысы, қоғам қайраткері Сәкен Жүнісов халық өміріне арналған сүбелі шығармалар жарыққа шығарды. Оның қаламынан шыққан әрбір еңбегі үнемі халықтың жүрегіне жол тауып, рухани асыл қазынаға айналды.
Сәкен Жүнісовтың шығармаларында оның сөз қолдану даралығы ерекше көрініп тұрады. Оның шығармаларындағы тілдік құралдардың қолдану мақсатын айқындау, шығарма шырайын кіргізетін сөздердің экспрессивтік-эмоноциалдық бояуын көрсете отырып, олардың көркемдік-стилистикалық қызметін саралау, соның негізінде шығармалары тілінің көркемдік ерекшеліктерін көрсету, сол арқылы қаламгердің драмаларының басқа суреткерлерден ерекшеленетін стильдік қолтаңбасын анықтау, үшін біраз драмалық шығармаларын салыстыра талдағанымызда шығармалардағы көптеген маңызды философиялық, оның ішінде экзистенциалды идеяларын атап өтуге болады.
С.Жүнісовтың драмалық шығармалары өзінің айтайын деген ойын образ арқылы береді. Оның негізгі құралы көркем сөз, сол арқылы адам бейнесін жасап, өмірдің, өмір құбылысының қилы қырын жан-жақты алып суреттейді. Көркем әдебиеттің басты құралы сөз болғандықтан да әрбір жазушы ұлттық тілдің сөздік қорын жете пайдаланып, оны шебер келістіріп қолдануға талпынады, соның нәтижесінде ғана көркем суреттеулер жасай алады. Жазушының образ сомдаудағы, сөз саптаудағы шеберлігі, драмалық шығарманың оқырман жүрегінен еркін жол табуының бірден бір себебі. Ол «Жаралы гүлдер» пьесасын 1941–1945 ж.ж. соғыс кезiнде тылдағы халықтың, әсiресе, жасөспiрiмдердiң өмiрiн, тiршiлiк-тауқыметiн шындықпен суреттейдi. Пьесада аты аталатын Бақыт, Қасым, Аплаш, Баттал, Балшекерлердiң өмiрлерi, тұрмыс-тiршiлiгi бiр болғанмен, әр кейiпкерлердiң тек қана өзiне тән мiнез даралықтарын дұрыс тауып, аша бiлген. Ой-өріс, білігі көп нәрсеге жете бермейді. Сондықтан Баттал әр жерде айқай шу шығарып жүреді. Мәніне де өзі түсіне бермейтін сөздерді келсін-келмесін қыстырып жібергенді ұнатады. Осындай адамның орнына эвакуация мен келген неміс әйелі орыс тілі пәнінен сабақ бере бастаса, ол бұлқынбағанда қайтеді. Басбұзар мінезге надандылық қосылса, зорлық қиянаттың небір түрі жасалуы мүмкін. Армияның офицері, жалғыз ұлы мерт болған ұстаз әйелдер қайғысы бір басына жеткілікті қайғы. Әдет-ғұрып, жөн-жосығы мүлде бөлек, өзіне бейтаныс орта, жаңа дүние. Алдында отырған шәкірттері көңілге қаяу салса, Баттал екінші бүлікпен келді. Бәрі мұның неміс ұлтынан болғандығы үшін ғана. Спектакльдегі ауыл балалары Қасым, Аплаш, Бақыт, Балшекерлердің сомдаған рөлдері майдан даласына әзір жасөспiрiмдер. Военкомға барып, соғысқа жiберулерiн өтiніп жүрген жастардың рөлін бейнелейді. Олар жас бола тұра әкелері соғысқа кетiп, бар тұрмыс ауыртпалықты бұғаналары бекiмесе де, жасымайды, өздерiн iштей қайраумен, жеңiске қол ұштарын берiп жүргендерiн ерлiк санап жүргендігін байқауға болады. Сәкен Жүнісовтың бұл спектаклін көре отырып тек бір ғана ауыл балаларының емес, бүкіл қазақ жұртшылығының бастан кешкен ауыртпалығын сезінесің.
Жазушы С.Жүнісовтың өзіндік сөз саптауымен, өзіндік сарынымен, көркемдік айшығымен кейіпкерлер образын суреттеуде орыс жазушысы М. Ю. Лермонтов шығармашылығы арасында үндестік табатын тұстар бар.
ХІХ ғасырдың орыс әдебиетінде М. Ю. Лермонтов шығармашылығы индивидуализмнің ең жарқын көркем көрінісі болып табылады, бұл оның тұлғалы идеяларға бағытталған отандық сынды қабылдау мүмкіндігін қиындатады. Жазушының мұрасының сыни бағалануы, әдетте, оның индивидуалистік емес идеологиялық концепциясына (әлеуметтік, діни-философиялық және т. б.) итермелейді.
В.Белинский М.Лермонтов туралы: «Оның барлық шығармашылығы өзіндік оймен дем алып тұр» деп баға берген.
М.Лермонтовқа көптеген интеллектуалды еңбек қажет, өйткені ол өз ойларын, жүрегін пьесаларға салды. М.Лермонтовтың терең психологиялық мәселелерді шындықтан түсінуі шығармашылыққа енді: өмір фактілері көркем образдар шындығына түсіп, жаңа мағына алды.
Әлеуметтік қатынастардың автордың түсінуі, кейіпкерлердің ішкі рухани әлемі мен олардың моральдық мұраттарының психологизмі оны екі әлемнің қақтығысына әкеледі. «Екі ағайынды» драмасында жақсылық пен жамандыққа қарсы тұрудың мотивтері Радин ағаларының бейнесінде кристалданған, екі антиподты ‒ арманшыл, таза, қызғанышсыз, бірақ қорғансыз Юрий мен қатал, суық, кекшіл Александрға айналады. Кейіпкерлер мінезге, ішкі әлемге, адамгершілік және этикалық принциптерге мүлде қарама-қайшы. Юрий ‒ жақсы, қамқор, сүйіспеншіліктің бейнесі, ол туыстарына көмектесуге тырысады, Ресейдің тағдыры туралы ойлайды — ондағы барлық нәрселер үйлесімді, жекеден глобалды мәселеге дейін үйлеседі. Александр, керісінше, ұстамды, ақылды, жасырын құмарлықтармен жыртылған. Оның жарқын армандары мен мұраттары болды, бірақ олардың күйреуімен келісіп, ол өз пайдасы үшін өмір сүре бастады. Өкінішті, ол ағасына қатыгез эксперимент жасайды, ол әкесімен ұрысып, жалғыз қалады.
М.Лермонтов махаббаттың экзистенциалдық тәжірибесін қос антитез арқылы көрсетеді: Юрийдің жарқын, таза, романтикалық сезімін Александрдың қатал, қылмыстық, бүлікшіл сезімімен салыстырады. Тұтас екі жарты ретінде, олар бір-бірін толықтырады және сонымен бірге қарама-қайшылықта: бірінші жағдайда ‒ бұл асыл, жұмсақ, жанды көтеретін махаббат, екіншісінде ‒ жынды, өзімшіл, жүректі жалындаған құмарлық. Бірақ бір және басқа ағайынның сезімдері күшті, шынайы және бірге олар князь Лиговский мен әкесі Радиннің сүйіспеншілікке деген ұсақ және есептік қарым-қатынасқа қарсы тұрады, олардың әрекеттері мен пікірлері өмірге деген қызығушылық пен жанқиярлыққа толы. М.Лермонтовтың «Маскарад» пьесасынан кейін «Ханшайым Лиговская» романына жанасады және сюжеттік желілердің өмірбаяндық мотивтерін қайталайды, екі ағайынды кейіпкерлердің ‒ романтикалық образдың екі гипостазының интерпретациясын Печориннің сыртқы түрін анықтайды.
М.Лермонтов пен С.Жүнісовтың экзистенциалды кейіпкерлері олардың драмаларын салыстыру кезінде кейіпкерлердің ұқсастығынан байқалады: жарқын өмір туралы ортақ армандар, теңдік пен әділеттілік туралы идеялар, ұқсас қоршаған орта мен оладың құлдыраған жағдайлары, бірақ кейіпкерлер жеке тағдырды өздері таңдап, түрлі жолдармен жасайды. Барлық талдаған драмалардың ерекшеліктері — адамдар образы арқылы оқырманының эстетикалық сезіміне әсер ететін, әдемілікті түсінуге, мінез-құлықтарын жақсартуға көмектесетін, адамдар арасындағы әр түрлі қайшылықтарды көрсетіп, шындықтың бетін айқындайтын тақырып қозғалады.
Экзистенциялау дегеніміз ‒ өзіңнен, өзіңнің болмысыңнан, барлық объективті шындықтан өту, оны өзіңнің санаңның атмосферасымен толтыру, әлемді субъективті сенсациялар арқылы тану деген мағынаны білдіреді және әрбір жеке тұлғаның шынайылығын тану тәсілі ретінде бірегей, өйткені әрбір жеке тұлғаның болмыс тәсіліне тән. М.Лермонтов пен С.Жүнісовтың драмаларының кейіпкерлері ‒ күрделі.
Әдебиет:
- Летуновский, В. В. Экзистенциальный анализ. Перспективы метода в психологической практике / В. В. Летуновский // 1 Всероссийская научно-практическая конференция по экзистенциальной психологии: материалы сообщений. — Москва, 2001. — С. 12.
- Рубанович, А. Л. Эстетические идеалы М. Ю. Лермонтова / А. Л. Рубанович. — Иркутск: ИРГУН, 1968. – 202 с.
- Сумерки богов. Ф. Ницше, 3. Фрейд, Э. Фромм, А. Камю, Ж.-П. Сартр. — Москва: Издательство политической литературы, 1990. — 398 с.
- Удодов, Б. Т. Роман М. Ю. Лермонтова «Герой нашего времени» / Б. Т. Удодов. — Москва: Просвещение, 1989. — 192 с.
- Это человек: антол. / сост. П. С. Гуревич. — Москва: Высшая школа, 1995. — 275 с.
- Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. — Алматы: Ғылым, 1998.− 140 б.
