В статье рассматривается текущая экологическая ситуация в районе озера Маркаколь на юго-востоке Казахстана. Отдельно проанализированы аспекты, связанные с погодными явлениями.
Ключевые слова: озеро Балхаш, загрязнение атмофсеры, метеорология.
Балқаш — Қазақстанның оңтүстік шығысындағы тұйық көл. Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі үшінші орында, Алматы, Жамбыл, Қарағанды облыстарының шегінде, Балқаш-Алакөл ойысында, теңіз деңгейінен 340 метр биіктікте жатыр. Ауданы құбылмалы: 17–22 мың км², ұзындығы 600 км-ден астам, ені шығыс бөлігінде 9–19 км, батыс бөлігінде 74 км-ге жетеді. Суының көлемі шамамен 100–110 км³. Су жиналатын алабы 500 мың км²-ге жуық. Орташа тереңдігі 6 м, ең терең жері 26 м. Балқаштың батыс бөлігіне Іле (жер бетімен келетін судың 78,2 %-ын береді, шығыс бөлігіне Қаратал (15,1 %), Лепсі (5,4 %), Ақсу (0,43 %) өзендері құяды. Солтүстіктен ағатын Аягөз, Бақанас, Тоқырауын, Жәмші, Мойынты, тағы да басқа өзендер әдетте көлге жетпей сарқылады. Көлдің солтүстік жағалауы Сарыарқаның ұсақ шоқылы тау сілемдерімен ұштасып жатқандықтан, биік жарқабақ болып келеді және көптеген жыра-жылғамен тілімделген, ал оңтүстік жағалауы — суы біртіндеп тартылған кезде жиналған шөгінділерден пайда болған құмды ойпат. Көлдің көптеген шығанақ, қойнаулары бар, аралдары аз, үлкендері: Басарал, Тасарал. Балқаш көлі Қазақстанның оңтүстік — шығысында, Балқаш — Алакөл ойысына орналасқан. Ол төрт облысының Жезқазған, Жамбыл, Алматы, Талдықорған облыстарының территориясымен шектеседі [1,2].
Сурет 1. Балқаш көлінің картасы
Жер бедеріне қарай Балқаштың су жиналатын бассейнін мынадай физикалық-географиялық аймақтарға бөлуге болады. Олар: Қазақстанның Сарыарқа өңірі, Балқаш — Алакөл ойсындағы жазықтық, Шу-Іле тауы және солотүстік Тянь-Шань тауының шығыс бөлігі. Бұл аймақтың биіктігі 342 метрден 6995 метрге дейінгі аралықта болады. Климаты. Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат белдемдерінде орна-ласқандықтан, оның климаты шұғыл континентті болып келеді. Су айдынының булануы өте жоғары. Осыған байланысты судың деңгейі тез өзгеріп отырады. Қаңтардағы орташа температура -15–17°С, шілденің орташа температурасы 24°С. Жауын-шашынның көп жылдық орташа мөлшері 120 мм. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55–66 %, желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5–4,8 м/с. Жел көлдің батыс бөлігінде көбінесе, солтүстіктен, шығысында солтүстік-шығыстан соғады. Осы себепті көлде үнемі күшті толқын болады. Жаздағы булану ауа райына байланысты 950 мм-ден 1200 мм-ге дейін ауытқиды. Көл беті көбіне қарашаның аяғында қатып, сәуірдің ортасында мұзы ериді. Мұздың қалыңдығы кей жылдары 150 см-ге жетеді. Таудағы мұздықтар еріген кезде (маусым-шілде) су деңгейі біраз көтеріледі. Көп жылдық су деңгейі тербелісінің мөлшері 3 м-ден асады. 20 ғасырда Балқаш көлінің деңгейі 1908 және 1961 жылдары көтеріліп, 1946 және 1987 жылдары төмендегені байқалды.
1970 жылдан бері Іле өзенінің бойында Қапшағай бөгенінің салынуына байланысты көлдің табиғи гидрологиялық режимі көп өзгеріске ұшырады. Балқаш — жартылай тұщы көл. Суының химиялық құрамы көл алабының гидрографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Көлге сұғына еніп жатқан Сарыесік түбегі Балқашты екіге бөледі, гидорлогиялық және гидрохимиялық жағынан бір-бірінен өзгеше батыс және шығыс бөліктері ені 3,5 км Ұзынарал бұғазымен жалғасады. Судың минералдығы мен тұздылығы бұл екі бөлікте екі түрлі. Көлге ағып келетін судың негізін Іле өзені құрайтындықтан, батыс бөлігінің суы тұщы (0,5–1 г/л), түсі сарғылт-сары, лайлы. Шығыс бөлігінің суының лайлығы (5–6 г/л), түсі көгілдір, ашық көк. Балқаш көлінің ойысы ірі-ірі бірнеше арнадан тұрады. Көлдің ең терең жері (27 м.) Шығыс Балқаштың орталығы — Бөрлітөбе маңы. Балқаштың батыс бөлігінің ең терең жері (14 м.) Бертіс шығанағы, ал шығысында Қоржын аралы маңында (16 м). Көлдің батыс және солтүстік жағалаулары биік, тік жарлауытты, судың бетінен 20–30 метр жоғары тұр. Жағалаудағы төбелердің аралығында және көлдің тайыз жерлерінде қиыршық үйме тастар кездеседі. Жағалауы тілімденбеген. Тек қана Мыңарал аймағындағы жағалаулар тілімденген, бұл жерде көптеген шығанақтар, мүйістер, су үсті және су асты аралдары бар. Балқашты алғаш зерттегендер: А. А. Бабков [3]. И. В. Мушкетов [4]. B. Фишер [5], А. М. Никольский, L. I. Шренк, Г.Карелин, А.Мирошниченко, С. Е. Кучеровская, Б. Ф. Мефферт және т. б. болды.
Балқашты егжей-тегжейлі зерттеу Қонырат кенін ашу тарихымен байланысты. Ленинград геологы М. П. 1928 ж. Русаков бірқатар эксперименттер жүргізді, соның нәтижесінде ол Қонырат төбесінде мыс кенінің қуатты қорлары болғанын растады. Якубов 1939 жылы КСРО Ғылым академиясының экспедициясына қатысуымен жарияланған және қолжазба туындылары, дербес ескертулер мен жиналған материалдар негізінде Балхаш шөлінің табиғаты туралы эссе ұсынды, оны “Известиях Государственного географического общества” жариялады [6]. 1952 жылы [7] «Қазақстан физикалық географиясына арналған мақалалар» монографиясы Балқаштың табиғатын зерттеуде маңызды рөл атқарды. 1969 ж. Б. А. Федорович редакциясындағы мақалалар сериясы «КСРО табиғи шарттары мен табиғи байлығы» деген атпен жарияланды [8]. Монографияда Қазақстан Республикасының табиғи жағдайларының талдауы жасалынды және табиғи аймақтардың физикалық-географиялық жағдайларын, Қазақстанның табиғатты қорғау туралы, оның ішінде Балқаш туралы сипатталды. Қазақ ССР Ғылым академиясының Топырақтану институты 1950–1970 жж. «Қазақ КСР-ның топырақтары» монографиясы жарық көрді. Монография табиғи жағдайды, топырақтың географиялық аймақтарын сипаттады [9]. “Қазақстанның экологиялық шиеленістер картасы” (масштабы 1: 2500000) Б. А.Досанова. Л. К. Алексееваның құрастыруымен, Н. М. Г. Р. Бекжановтың көмегімен редакцияланды. Картада, соның ішінде Балқаштың экология туралы көптеген заманауи ақпараттар болды.
2002 жылы “Балқаш көлі бассейнінің экологиялық ахуалы” туралы монография жарияланды [10]. Монографияда Іле-Балқаш бассейнінің және Балаш көлінің қазіргі экологиялық мәселелері зерттелді. 2003 жылы «Балқаш көлі бассейндегі гидроэкологиялық тұрақтылықтың мәселелері» монографиясы жарық көрді [11], жұмыс көлдің деңгейін сақтай отырып, Балқаш көлінің гидроэкологиялық мәселеріне арналды.
Балқаш Қазақстандағы түсті металлургияның ең маңызды орталықтарының бірі болып табылады. Негізгі кәсіпорын — тау-кен металлургия зауыты. Балық және ет өнеркәсібінің кәсіпорындары да бар. Қалада 400-ден астам кәсіпорын, соның ішінде «Балқаштүстіметалл» металлургиялық комбинаты және тау-кен өнеркәсібі ұйымдары орналасқан. Жыл сайын стационарлық көздерден қалалық атмосфераның беті қабатына 491,2 мың тонна химиялық заттар енеді. Барлық көздер 39 атмосфераға зиянды заттар шығарады, оның ішінде 33 зиянды әсердің жиынтығы әсер ететін заттардың нақты және 5 тобына жатады. Атмосфераға шығарылатын басым ластаушылар — шаң, күкірт диоксиді, көміртегі тотығы, азот диоксиді, фенол.
Атмосфералық ауаның ластануы негізінен «Қазақмыс» Корпорациясы мен жергілікті қазандықтардың өндірісімен байланысты. Балхаш мыс балқыту зауытында күкірт қышқылы өндірісін іске қосу 2007 жылы 592,08 мың тоннадан 2012 жылы 73,18 мың тоннаға дейін күкірт диоксидінің шығарылуын азайтуға мүмкіндік берді. Шығарындылардың айтарлықтай бөлігі көмірді, сапасыз шикізат пен ауаның ластануын бақылауға арналған тиімді жабдықтардың болмауымен байланысты.
Айта кетейік, жағдай жылдан-жылға жақсарып келеді. Мысалы, егер 2004 жылы шығарындылар 1,380 мың тонна ластаушы заттар болса, олардың жартысынан көбі емделусіз шығарылды, қалғандары тазарту қондырғысына жіберілді. Балқаш атмосфералық ауасына шамамен 800 мың тонна ластауыш шығарылды. 2008 жылдан бастап ахуал жақсара бастады. Тазарту мекемелеріне 1000 мыңнан астам тонна жіберілді, нәтижесінде атмосфераға 400 мың тоннаға жуық ластаушы заттар жіберілді. Бұл үрдіс осы күнге дейін жалғасуда [12].
Сурет 2. Батыс Балқаштың иондар мазмұны, мг/дм³
Зерттелген жылдары Батыс Балқашта кальций иондарының максимумы 2008, 2009 жылдары 42 мг/дм³-ге, минимумы 2006 жылы 37 мг/дм³-ге тең болған, ал магний иондарының максимумы 2009 жылы 89 мг/дм³-ге және минимумы 2005 жылы 85 мг/дм³ мәнге тең болған. 2006 жылы хлор иондарының максимумы 285 мг/дм³-ге, 2005 жылы минимумы 197 мг/дм³ мәнге және сульфат аниондарының максимумы 2006 жылы 519 мг/дм³-ге, минимумы 2007 жылы 457 мг/дм³ мәнге ие болған.
Сурет 3. Шығыс Балқаштың иондар мазмұны, мг/дм³
Зерттелген жылдары Шығыс Балқашта кальций иондарының 2007 жылы 36 мг/дм³, минимумы 2005 жылы 25 мг/дм³ тең болған. Магний иондарының максимумы 2009 жылы 242 мг/дм³, ал минимумы 2008 жылы 78 мг/дм³ және хлор иондарының максимумы 2007 жылы 896 мг/дм³, ал минимумы 2006 жылы 604 мг/дм³ тең болған. Сонымен қатар, 2007 жылы сульфат аниондарының максимумы 1680 мг/дм³ және минимумы 2008 жылы 1062 мг/дм³ мәнге ие болған.
Сурет 4. Батыс Балқаш көлінің ауыр металдар көрсеткіштері, мкг/дм³
Зерттелген жылдары Батыс Балқаш көлі бойынша мырыштың максимумы 2005 жылы 27,1 мкг/дм3-ге, ал қорғасынның максимумы 2005 жылы 14,3 мкг/дм³-ге және кадмийдің максимумы 4,3 мкг/дм³-ге тең болған. 2006 жылы мырыштың минимумы 9,1 мкг/дм³, ал қорғасын және кадмий металдарының минимум мәндері көрсетілмеген.
Сурет 5. Шығыс Балқаш көлінің ауыр металдар көрсеткіштері, мкг/дм³
Шығыс Балқаш көлі бойынша мырыштың максимум мәні 2005 жылы 25,6 мкг/дм³, ал минимумы 2007 жылы 7,6 мкг/дм³ мәнге тең болған. Қорғасын металы 2005 жылы 26 мкг/дм³ және кадмий 2005 жылы 12,1 мкг/дм³ байқалған.
Балқаш көлі — Қазақстандағы ең ірі көлдердің бірі. 2005–2009 жж. жүргізілген гидрохимиялық бақылаулар нәтижесі көрсеткендей, Балқаш көлі өте ластанған. Зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, Шығыс Балқашқа қарағанда Батыс Балқашта ластану деңгейі жоғары. Балқаш көлі — экологиялық ірі мәселе. Балқашты біртұтас су айдыны ретінде сақтап қалуды, олардың экологиялық, экономикалық жағдайларын нашарлатпауды, су деңгейін төмендетпеуді қамтамасыз ету қазіргі уақытта басты мәселелердің бірі.
Зерттелген жылдары Балқаш көлі бойынша иондарға байланысты ең жоғарғы мән Шығыс Балқашта сульфат анионында 2007 жылы 1680 мг/дм³ тең болған. Ал ауыр металдар мәндері бойынша Батыс Балқаш көлінде мырыш металында байқалған. Яғни, 2005 жылы 27,1 мкг/дм3 тең болған.
Әдебиеттер:
- Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. — Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 965–34–515–5
- «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ энциклопедиясы», 1998 ж. 2-том
- Бабков А. А О ходе топографических исследовании озера Балхаш и его прибрежий // Записки Имп. Русского географического общества по общ. геогр. — СПб., 1867. –337–338 б.
- Мушкетов И. В. Туркестан. –СПб., 1886. — Т.1. — 102 б.
- Фишер В. Озеро Балхаш и р. Или // Записки Зап. — Омск, 1884. 2–7 б.
- Якубов Т. Пустынное Северное Прибалхашье и вопросы фитомелиорации // Известия Государственного географического общества. — 1936. — 45 б.
- Очерки по физической географии Казахстана. — Алма-Ата: КазССР, 1952. — 512 б.
- Казахстан: Природные и естественные ресурсы СССР / под ред. Б. А. Федоровича. 1969. — 482 б.
- Дурасов А. М.. Тазабекова Т. Т. Почвы Казахстана. — Алма-Ата: Кайнар, 1981. — 152 б.
- Современное экологическое состояние бассейна озера Балхаш. — Алматы: Канагат, 2002. — 388 б.
- Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озра Балхаш. — Алматы: Канагат, 2003. — 584 б.
- Намазбаева З. И., Дюсембаева Н. К., Мукашева М. А., Садыков К. И. Факторы риска в нарушении репродуктивной функции организма в условиях влияния территориально-промышленного комплекса // Гигиена и санитария. — 2010. — № 1.-51–54.
