Boysun shevasiga xos so’zlarning leksik-semantik genezisi

Maqolada qo’llanish doirasi hududiy chegaralangan leksikaga mansub shevalar va ularning o’zbek standart tilidagi o’rni va uni boyitilishigadoir qarashlar Boysun dialektikasiga oid so’zlarning leksik, fonetik, semantik kelib chiqishiga asoslanib berildi.

Kalit so’zlar: o’zbek dialektlari, dialektal birliklar, fonetik va semantik o’zgarishlar, genetik jihat,standart til,dialektik tip.

В статье рассматриваются лексические, фонетические и семантические аспекты происхождения слов, относящихся к диалектике Бойсуна, а также их роль в стандартном узбекском языке и его обогащении.

Ключевые слова: узбекские диалекты, диалектные единицы, фонетические и семантические изменения, генетический аспект, стандартный язык, диалектический тип.

Leksika bo’yicha kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, lug’at xususiyatlariga ko’ra dialectal farqlar o’zbek tilida juda ko’p va xilma-xildir. Shuning uchun o’zbek tilining ayrim shevalarining leksik xususiyatlarini o’rganish o’zbek dialektologiyasidagi eng dolzarb va muhim vazifalardan biridir.

Dialektal leksikani o’rganish til tarixi va hozirgi zamon o’zbek adabiy tiliga aloqador masalalar ba’zi so’z, affikslarning tarixi va genezisini belgilashda, leksik me’yorni aniqlashda, terminologiya, orfografiya masalalarini hal qilishda, o’zbek shevalarining atlasini tuzishda hamda o’zbek xalq shevalari lug’atining ko’p tomliligini yaratishda asosiy manbalardan hisoblanadi.

Qadimgi turkiy yozuv yodgorliklari hamda eski o’zbek tilidan to hozirgi shevalargacha turli fonetik va semantik o’zgarishlar bilan yetib kelgan, lekin adabiy til normasida umuman shevaga xos soz sifatida fonetik o’zgarishlarga uchragan holda adabiy tilda qo’llanayotgan so’zlar (S. Rahimov ishlarida ushbu so’z adabiy til me’yorlariga kirmaydigan so’z sifatida ko’rsatib o’tilgan): -Mörin‒ devor tagidan ariqcha o’tkazish uchun qo’yiladigan teshik [Rab., Kof., Yom.]. -Böruņ‒suv o’ygan yoriqlar (DLT., III 380).-Muran‒ daryo, irmoq Qadimgi turkiy tilda (Dts., 355). -Müran‒daryo, irmoq (Dts., 355); mo’ri- [fors-g’ishtdan qilingan suvquvur] oshxona, pechka, o’choq va shu kabilarning tutun chiqishi uchun mo’ljallangan mo’rkon.M: Ular qishloq ichiga tor so’qmoqdan kirishdi: pastak devorlar, baland-past uylar, pichan bosilgan tomlar, onda-sonda tutun burqsigan mo’rilar (O’zTIL, II, 670).

Qiyoslash: čalɤaj I ‒chopon yoqasiga ulanadigan qism [Qat., Tang., Ban.,], čalɤaj– orqaga egilmoq, boshni orqaga tashlamoq. M: Bizni ko’rdi-yu, tog’a qo’llariga suyanib chalqaydi. T.Murod, Ot kishnagan o9om (O’zTIL, IV, 552-b.); -chalg’aj‒qush patlarining uchlari (DLT., II, 259); šalɤaj‒kiyim (RDL., IV; I, 965);

Masalan:-čaɤala‒tikilgan chiroz (ishton), yoqa; chuv. -čalqa‒qiyiq, lenta; tat. -chalish‒qiyshiqg’ilay; qirg`.-čalɤaj‒gazmolning uchburchak shaklidagi qiyig’i; no’g’. -šalɤaj‒chopon etagiga ulangan qism; qoz.-šaɤ’ay‒etak; qq. -šalɤaj‒xalat etagi;-šalɤaj‒kiyim yoqasiga ulanadigan qism (SR); čalqa: tushmoq, orqani yerga berib cho’zilib yotmoq. M: O’lik soldat chalqa tushib yotibdi. T.Rustamov, Mangu jasorat. (O’zTIL, IV, 552).

Adabiy til bunday so’zlar hudud jihatidan keng tarqalganlarini tanlab olib adabiy norma sifatida belgilaydi.Demak xalq shevalariga xos bunday leksik birliklarning mavjud bo’lishini so’z ma’nolarining taraqqiyoti bilan bog’liq hodisa deb qarash kerak.

Keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki, jonli so’zlashuv tili bir qator o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, unda so’z boyligi ifoda imkoniyatlarining xilma-xilligi cheksizdir.

F. P. Filin Dialektal so’zlarning dialekt tipining mahalliy tarqalish chegarasiga ega bo`lgan, adabiy tilning lug’at tarkibiga o’tmagan so’zlarga aytilishini eslatib o’tadi (5,22).

Dialektizmlar quyidagicha turlarga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiq:

SOF LEKSIK DIALEKTIZMLAR

Bunga o`zagi adabiy tilimizdagi bo’lmagan, ammo sheva sifatida o’zbek tili izohli lug’atiga kiritilgan so’zlar kiradi: vassa — Oq tol g’olalarida bir tomoni yassi, ikkinchi tomoni do’ng qilib tayyorlanadigan, imoratning to’sinlari ustiga zich qilib ko’ndalang teriladigan kalta tayoqcha; toqi.M: Qurbon shiftga vassalarni ko’rmay tikildi. Sh. Xolmirzayev,Qilko’prik.(O’ZTIL I 553-b.) Ulav I- ikki ustunning ulangan joyi, umuman olganda, ikki narsaning ulangan joyi shunda nomlanadi.UlavII- minib yuriladigan hayvon.M: Registon oldidan o’tadigan yo’lovchilar ulovlaridan tushib, ark darvozasiga qarab ta’zim qilar edilar. S.Ayniy Qullar(O’ZTIL IV 279-b.).Ulav III-minib yuriladigan hayvonga nisbatan qo’llaniladigan so’z, hozirda transport vositasiga nisbatan ishlatiladi. M: Samolyot — bebaho ulov.N.Safarov,Olovli izlar (O’ZTIL IV 279-b.). Og’ariq — Paykal egatlariga yoki umuman paykalga shoxariqdan suv olib taratish uchun xizmat qiladigan muvaqqat ariq.M: Nasim bug’doy poyada o’qariq qazishdan erta qaytdi.Tog’ay Murod.Qo’shiq.(O’ZTIL, V, 189-b.). O’ɤur//oɤirča//keli//kelicha-hovoncha (ad.t)-o’rtasida qo’l bilan tutadigan teshigi bor dasta hamda donni urib tuyush, ezib maydalash uchun ishlatiladigan ichi o’yiq g’oladan iborat buyum. M: Bahri hovli etagida, o’z hujrasi oldida o’g’ir yanchiyotgan edi (O’ZTIL, V, 193-b.).

SEMANTIK DIALEKTIZMLAR

Bunga adabiy tildagi so’zlar bilan morfem tarkibi bir xil bo’lgan, lekin ma’nosiga ko’ra farqlanadigan sheva so’zlari kiradi:tuxum-urug’; ɔmɔn jɔr- Omonyor (erkak kishi ismi); Yešik-hovli; tɔlli-mazali, shirin; šu tarbizdi tuxumȉnnan alip qal, talli yaqan; hajat//hajatča — xo’jalik yonidagi kichik ekin maydoni, tomorqa, bog’cha, chorvoq. [Xolisxon:] Mana shu hayotchaning orqasida tor ko’cha bor, bundan qayooqqa borishni o’zim bilmayman.Hamza, Paranji sirlari(O’ZTIL V 576-b.). čil-qirg’ovulsimon oilasiga mansub o’troq ov qushi. M:…kiyik oviga krtayotgan bo’lsa, yo’lida duch kelgan kaklik, chillarni ayamasdi. Sh,Xolmirzayev, Saylanma. Čil- [qirq,qirqta].M:Chillada sug`orilgan bog’ chil botmon uzum berar(O’ZTIL IV 582-b.). Miya-tog’da o’sadigan to’yimli ozuqabop yovvoyi o’simlik.M: Arnaning ikki labida tig’iz bo’lib archa o’sgan ekan, uni aylanib o’taman deb, balandligi belga uradigan miyazorga kirib qolishdi(9,59); yurt-cho’pon bahorda, yozda o’tov tikib o’tiradigan joy. M:So’qmoqni topib, shu yo’l bilan ketsam, albatta, bir “yurt”ga borib qolaman (9,101), yurt- shu o’lkada yashovchi xalqqa, elga nisbatan qo’llanadi.M: Ana xolos, qozi pochchang yurtga osh berayotgan bo’lsalar, tuyaning dumi yerga tegibdi-ku. M.Ismoiliy, Farg’ona tong otguncha (O’ZTIL V 93-b.); gum-yo’q bo’lib ketmoq.M:Ertalab gum bo’lamiz bu yerdan,-dedi Norbibi (9,67); gum- [g’oyib, pinhon]-daryo yoki ko’lning chuqur joyi, chuqur. Amudaryo gum ekan. “Qo’shiqlar”(O’ZTIL, I, 522-b.).

DIALEKTAL SO’ZLARNING SEMANTIK GURUHLARI

Umumturkiy leksik qatlamni tashkil etgan so’zlarning ba’zilari o’zbek adabiy tilida qo’llanmasligi mumkin, lekin u so’zlar boshqa turkiy tillar va ularning dialektlari shuningdek yozuv yodgorliklarida biroz fonetik jihatdan o’zgargan holda yoki aynan shaklda uchraydi. Ayrim so’z va atamalar esa, asosan, Boysun shevasidagina keng ishlatiladi.

Tekshirishi obyektimiz hisoblangan Boysun shevasi leksikasi doirasida Surxondaryo viloyati o’zbek shevalari leksikasi bo’yicha nomzodlik dissertatsiyasi yoqlangan va unda leksik qatlamlar umumiy tarzda o’rganilgan (6).

N. A. Baskakov aytganidek:”Turkiy tillar asosiy leksik fondining o’ziga xos xususiyati, uning barcha turkiy tillar uchun umumiy birligidadir”(7,118). Hamma turkiy tillar, oltoy tillari bilan birgalikda umumiy bir turga kiruvchi belgilarga egaki, bu belgilar shu tillar leksikasidagi so’z va so’z ma’nolarida ko’rinadi.

Shu holat aniqki, O’rta Osiyo va Qozog’istondagi mahalliy turkiy xalqlar tillarining leksik qatlamidagi asl turkiy so’zlar orasida ko’p jihatdan o’xshashliklar bor. Bir guruh turkiy tillar uchun umumiy bo’lgan so’zlar haqida fikr yuritar ekanmiz, bunda fonetik o’zgarishlarni emas, balki tub hamda tipologik o’zgarishlarni (8,62) nazarda tutmog’imiz kerak.

Mazkur sheva leksikasining negizini, shubhasiz, barcha turkiy tillarga xos bo’lgan leksik qatlam tashkil etadi. Agar ushbu shevalarning lig’at boyligiga nazar tashlasak, uning tarkibida, tub o’zbekcha so’zlar asosiy o’rinni egallashini ko’rib o’tamiz. Bunday so’zlar o’zbek adabiy tili va uning shevalari uchun ham umumiydir. Bu so’zlarni faqat bitta turkiy tilning o’zigagina xos deb bo’lmaydi.Ba’lki ana shu so’zlar ko’pchilik turkiy tillar leksikasining asosiy negizini tashkil etadi. Umumxalq o’zbek tilining asosi hisoblangan tub o’zbekcha so’zlar fonetik o’zgarishlar bilan tadqiq qilinayotgan shevalar uchun ham, boshqa qardosh turkiy tillar uchun ham umumiylikka egadir. Masalan.

Bunday umumturkiy so’zlar odatda aniq hayotiy tushunchalarni ifodalaydi va so’z yasalishi uchun baza bo’lib xizmat qiladi.

Shevalar leksikasida uchraydigan yana bir guruh so’zlar borki, ular shu sheva vakillarining juda uzoq tarixga ega bo’lgan turmush sharoiti bilan bog’liq bo’lib ular faqat qadimgi turkey yozma obidalarda uchraydi, hozirgi o’zbek adabiy tilida ishlatilmaydi (9,93).

Xulosa qilib aytganda, o`zbek tili leksikasi, XX asrning o`zini olib qaraganda ham, tarkib jihatidan bir xil emas. Unda ayrim mualliflar tomonidan ishlatilgan, lekin hali o`zbek adabiy tiliga kirib ulgurmagan, shuningdek, shevalarga oid so`zlar ham anchagina (O’zTIl, I, 5). Til tarixi va uning rivojlanish qonuniyatlariga ko`ra har qanday tildagi shevalar o`tkinchi hodisadir. Ma`lumki, morfologik, sintaktik, fonetik va leksik birliklar yagona til mavjud bo`lishining bosh shartidir. Yagona adabiy tilning rivojlanishi, turli sheva vakillarining bir mikrohudud doirasidan tashqarida aralashib yashashi, boshqa madaniy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, shevalar o`rtasidagi tafovutlarning kamayishiga, pirovard natijada milliy birlikning ruhiyat, ong va til birligining kuchayishiga olib keladi. Bu umummadaniy jarayonda barcha shevalarning imkon qadar ishtirokini ta`minlash, ayniqsa, ularning leksik boyliklaridan yangi so`z shakllarini yasay olish imkoniyatidan samarali foydalanish yo`llarini topish, bizningcha umumo`zbek manfaatlariga to`la mos keladi (10,5). O`zbek standart tili leksik jihatdan o`zbek shevalarning barchasiga asoslanadi va ulardan zaruriy so`zlarni qabul qiladi (11,172) va o`zbek shevalari leksikasi adabiy til normalariga u qadar mos kelmasa-da, tilning genetik kelib chiqishini bilish uchun va uni boyitib boruvchi asosiy manbadir.

Adabiyot:

1. DLT- Mahmud Qoshg’ariy. Devonu lug’otit turk. I-II-III. –Tosh.,1960–1963.
2. Dts- Drevnotyurkskiy slovar. L., 1960.
3. O’zTIL- O’zbek tilining izohli lug’ati. I-II-III-IV-V. Tosh., 2006–2008.
4. RDL- B. B. Radlov. Opit slovarya tyurkskix narechey. 1–17 toma. Sanktpeterburg, 1893–1911.
5. Filin F. P. proekt slovarya russkix narodnix govorov AN SSSR. M., 1961.
6. Rahimov S. O’zbek tili Surxondaryo shevalari.(fonetika, leksika) “Fan” nashriyoti, Toshkent 1985.
7. Baskakov N. A. Vavdeniye v izluchenie tyurkskix yazikov M., 1959.
8. Rahimov S. Surxondaryo viloyatidagi o’zbek shevalari leksikasi. Nomz. Dis. Toshkent. 1975.
9. Xolmirzayev SH. Hayot abadiy.Toshkent 1985.
10. S.G`aybullayev. Qorako`l shevasining tarovati. –T.:2017.
11. Reshetov V. V., Shoabdurahmonov Sh. O`zbek dialektologiyasi.-T.:1978