Баланың мотивациялық ахуалы ерте жастағы барлық тілегі бірдей күшті және шиеленісті болады. Мектепке дейінгі кіші жастағы бала бірнеше пәнді таңдау жағдайында салыстырмалы түрде оңай шешім қабылдай алады. Көп ұзамай ол өзінің тікелей ниеттеріне байланысты пәнге жауап бермеуі мүмкін. Бір қызығы, мектепке дейінгі балалар үшін ең күшті мотив – марапаттау, марапат алу. Баланың тікелей ниетін тежеуге ересек немесе басқа балалардың қатысуы ықпал етеді. Алдымен балаға біреу жақын болуы керек, оның мінез-құлқын бақылау тиіс. Содан кейін, көрініс жоспарының даму шамасына қарай, ол қиялды бақылауда ұстай бастайды: басқа адамның бейнесі оған өз мінез-құлқын реттеуге көмектеседі. Мотивтерді ұштастыру механизмін дамытудың арқасында ересек мектепке дейінгі балалар кішілерге қарағанда өз қалауын оңай шектейді, бірақ бұл міндет барлық кезең бойы өте күрделі болып қала береді. Баланың мінез-құлық ережелеріне деген ниетін бағындыру үшін ең қолайлы жағдайлар рольдік ойында құрылады [1, 236 б.].
Мектепке дейінгі баланың өмірі ерте жастағы өмірінен әлдеқайда әртүрлі. Бала қарым-қатынастың жаңа жүйелеріне, қызметтің жаңа түрлеріне қосылады. Бұл өзін-өзі бағалаумен, өзін-өзі сүйгіштікпен байланысты себептер-табысқа жету, жарыс, бәсекелестік себептері, осы уақытта қалыптасқан моральдық нормалармен байланысты. Келесі жас кезеңінде маңызы арта түсетін әр түрлі ойын емес қызмет түрлерін дамыту үшін іс-әрекеттің мазмұнына қызығушылық пен жетістіктің мәселесі аса маңызды. Мектепке дейінгі бала қоғамда қабылданған этикалық нормаларды меңгере бастайды. Ол мораль нормалары тұрғысынан қылықтарды бағалауды, мінез-құлқын осы нормаларға бағынуды үйренеді, оның этикалық уайымдары пайда болады [2, 115 б.].
Бастапқыда бала өз қылықтарын ғана бағалайды. Мысалы, ертегіні қабылдай отырып, кіші мектеп жасына дейінгі бала өзінің әр түрлі кейіпкерлерге қарым-қатынасының себептерін түсінбейді, оларды жаһандық жақсы немесе жаман деп бағалайды. Бұған қарапайым балалар ертегілерінің құрылуы да ықпал етеді: қоян әрқашан оң кейіпкер, ал қасқыр міндетті түрде теріс. Бала өзінің кейіпкерге деген жалпы эмоционалдық қатынасын оның нақты іс-әрекетіне ауыстырады және қоянның барлық іс-әрекеттері жақсы болғандықтан мақұлданады, ал қасқыр жаман, өйткені ол өзі жаман. Бірте-бірте эмоциялық қарым-қатынас пен этикалық бағалау саралана бастайды. Орта мектепке дейінгі жастағы бала кейіпкердің іс-әрекетін оның қалай қарайтындығына қарамастан бағалайды және ертегі кейіпкерлерінің өзара қарым-қатынасына сүйене отырып, өзінің бағасын негіздеуі мүмкін. «Иван-Царевич и серый волк» ертегісінде Иван-Царевич өзін бала ретінде тікелей ұстайды, бұл-оң, тартымды бейнесі, ол бала өзін анықтайды. Бірақ оның қылықтары қасқырдың ақылға қонымды кеңестері «жаман» және «дұрыс емес» деп бағаланады. Кейбір жағдайларда кейіпкерге эмоционалдық қарым-қатынас оның әрекеттерінің этикалық бағалауымен анықталады. Ересек мектепке дейінгі балалар тек қана олардың нәтижелері бойынша ғана емес, себептер бойынша да әрекеттер туралы үкім шығара бастайды.
Қорыта келе, мектепке дейінгі балалық шақтың екінші жартысында бала өзінің мінез-құлқын бағалау қабілетіне ие болады, ол сіңіретін моральдық нормаларға сәйкес әрекет етуге тырысады. Ең қарапайым жағдайларда пайда болатын борыштың бастапқы сезіміпайда болады. Балалармен қарым-қатынаста қарапайым этикалық нормалар сақтала бастайды. Бала сүйетін құрдастарына риясыз көмек көрсете алады және оған көңіл бөлгендерге қатысты жомарттық таныта алады. Мораль нормаларын меңгеру, сондай-ақ іс-әрекеттің эмоциялық реттелуі сияқты, мектепке дейінгі баланың еркін мінез-құлқын дамытуға ықпал етеді [3, 122 б.].
Әдебиет:
- Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. – СПб.: Питер, 2000. – 512 с.
- Маслоу А.Г. Мотивация и личность. – М., 2001. – 218 с.
- Сигел Э. Как воспитывать дошкольника. – М., РОСМЭН, 1998. – 173 с.
