Балаларды тәрбиелеудің жетістіктері көптеген факторлармен айқындалады. Кәсіби мұғалім – бұл өз уақытының көп бөлігін балаларды тәрбиелеуге жұмсайтын жалғыз адам. Болашақ педагогтің тұлғасы ең маңызды талаптарға бағынады.
Мұғалімнің негізгі және тұрақты талаптары – балаларға деген сүйіспеншілігі, педагогикалық түйсігі, педагогикалық іс-әрекеттері, балаларға тәлім-тәрбие саласындағы арнайы білімнің кең тарауы, жалпы мәдениет пен моральдің жоғары деңгейі, балаларды оқыту мен тәрбиелеудің түрлі әдістерін кәсіби меңгеруі. Барлық осы қасиеттер туа бітті қалыптаспайды. Бұл қасиеттер жүйелі және тұрақты мұғалімнің ізденісінің нәтижесінде қалыптасады [1, 25 б.].
Бірақ мұғалімдерге қатысты тұрақты талаптар – бұл білімділігі, кәсіби шеберлігі, ұқыптылығы, балаларға жақсы тәлім-тәрбие беруі және т.б. бұл қасиеттер маңызды болып есептеледі.
Олардың ішіндегі бастысы мыналарды қамтиды:
- басқа адамның ішкі жан дүниесінің жағдайын дұрыс бағалай білу, ризашылық білдіру, мейірімділік көрсету (эмпатияға қабілетті болу);
- балаларға білікті ұстаз ретінде, жақсы адам ретінде үлгілі болу;
- балаға мейірімділік сезімді күшейту, адамдарға жақсылық жасау, жоғары адамгершілік мақсаттарға қол жеткізу;
- тәрбиелілік ықпалдарды баланың жеке сипаттамаларына бейімдеу;
- тұлғаның сенімін қалыптастыру, өзін-өзі жетілдіру, ынталандыру;
- әр баламен қарым-қатынастың дұрыс стилін таба білу, онымен өзара тіл табыса білу;
- тәрбиеленген тұлғаның құрметіне ие болу, оның тарапынан бейресми тануды пайдалану, балалардың арасында беделге ие болуы [3, 47 б.].
Педагогке тән қасиеттерінің арасында адамға табиғаттан берілген нәрселер де көп. Сондай-ақ, арнайы қабілеттердің арасында ерекше қабілеттілік бар, бұл педагогикалық қарым-қатынас жасау мүмкіндігі. Байланыс – ең күрделі аспектілердің бірі, себебі ол педагогикалық жұмыста ең бастысы болып табылады: мұғалімнің тұлғаға, яғни тәрбиеленушіге әсер етуі. Бұл дағды әдетте мұғалімнің коммуникативті қабілеттерімен айқындалады.
Коммуникативтік қабілеттердің топтарын қарастырсақ: адамның адамға деген танымы, адамның адам ретінде жалпы бағалануы, жеке тұлғаның жеке қасиеттерінің, себептерін және ниетін бағалау; сыртқы бақыланатын мінез-құлықтың адамның ішкі әлемімен қарым-қатынасын бағалау.
Олардың қабілеттерін бағалау; адамның мінезін және басқа да жеке қасиеттерін бағалау; адамның сырттан қалай қабылдайтынын және оның айналасындағы адамдарға қалай қарайтынын бағалау.
Байланыс жағдайын дұрыс бағалау қабілеті – жағдайды бақылауға, оның ақпараттылық қасиеттерін таңдауға және назар аударуға қабілеті, әлеуметтік-психологиялық мәнін дұрыс қабылдауы және бағалауы.
Педагогикалық терминдер қызықты, бірақ педагогикалық коммуникацияның ауызша емес формалары аз зерттелген. Осыған байланысты қарым-қатынас дағдылары: бөтен адамдармен байланыс жасау мүмкіндігі; пайда болған қақтығыстар мен түсінбеушіліктердің туындауын болдырмауға және уақытылы шешуге қабілеті; басқа тұлғаны дұрыс түсінуі және қабылдауы үшін өзін ұстай білу қабілеті; басқа тұлғаны өз мүдделері мен сезімдерін білдіруіне мүмкіндік беру үшін өзін ұстай білу қабілеті; Өзіңіз үшін коммуникациядан барынша пайда алу мүмкіндігі. Мұғалімнің коммуникативті қабілеттерін дамытуға болатынын атап өту керек.
Дарынды, шығармашылық тұлға әрдайым жеке тұлға болып табылады. Мұғалімде жеке тұлғаны қалыптастыру баланың шығармашылық тұлғасын тәрбиелеуге ықпал етеді. Педагогикалық қызметтің жеке стилінің негізгі ерекшеліктерін қарастырсақ. Ол өзін былай көрсетеді:
- темперамент (реакцияның уақыты мен жылдамдығы, жұмыстың жеке қарқыны, эмоционалдық жауаптылық);
- белгілі бір педагогикалық жағдайға реакция;
- білім беру құралдарын таңдау;
- педагогикалық қарым-қатынас стилі;
- балалардың әрекеттеріне жауапты;
- мінез-құлық тәртібі;
- сыйақылар мен жазалардың кейбір түрлерінің артықшылығы;
- балаларға психологиялық-педагогикалық әсер ету [2, 55 б.].
Педагогикалық қызметтің жеке стилі туралы әңгімелеп, әдетте мұғалімнің осы немесе басқа педагогикалық әсерін және мінез-құлқын таңдаған кезде мұғалім өзінің жеке қабілеттерін ескереді.
Осыған байланысты озық педагогикалық тәжірибені қабылдау мен тарату туралы бір ескертуді атап өту керек. Мұны талдаған мұғалім бұл тәжірибенің автордың жеке басынан ажырағысыз екенін ұмытпауы керек. Басқаша айтқанда, кез-келген педагогикалық тәжірибені көшірудің қажеті жоқ; оның ішіндегі ең басты нәрсені түсініп, мұғалім әрдайым өзі болуға тырысуы керек, яғни, жарқын педагогикалық тұлға болуы керек.
Әдебиет:
- Немов Р.С. Психология. – М., 2005.
- Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., 1991.
- Леонтьев А.А. Педагогическое общение. – М., 1979.
