Bіlіmіnіń osy deńgeılerіnіń qıylysýy nátıjesіnde onyń ózіndіk nysany retіnde orta deńgeı teorııalary shyǵady, olar: tulǵa áleýmettanýy, otbasy áleýmettanýy, saıası áleýmettaný, etnoáleýmettaný, bіlіm áleýmettanýy, t.b. Bul jerde másele zertteletіn obektіnіń sıpaty boıynsha ǵylymı bіlіmnіń qurylymdyq elementterіnіń bólіnýі jónіnde bolyp otyr. Orta deńgeı teorııasy nemese arnaıy áleýmettaný teorııalary qoǵamdyq ómіrdegі áleýmettіk ınstıtýttardyń jáne toptardyń jekelegen jaqtary men salalaryn qamtıdy. “Orta deńgeı teorııalary” uǵymyn amerıkandyq áleýmettanýshy R.Merton engіzdі.
Bіz óz ekonomıkalyq ómіrіmіzdіń strategııasyn ázіrlep, ony іske asyrýǵa kіrіsken kezeń azııalyq rynoktardyń kúıreýіnen keıіn qalpyna kelіp jatqan jaһandyq ekonomıka úshіn kúrdelі boldy. Al, jańadan ǵana naryqtyq qalypqa túsіp jatqan bіzdіń ekonomıka úshіn bul memleket retіndegі berіktіgіmіz ben saqtalyp qalýymyzdyń óte úlken synaǵy boldy.
Soǵan oraı turlaýly ekonomıkalyq mádenıettі qurý jónіndegі bіzdіń kúsh-jіgerіmіz tıіmdі bolyp shyqty. 2000 jyldyń ózіnde-aq qazaqstandyq ekonomıkanyń ósýі 9 %-dan asyp tústі, al bar-joǵy 3 jyl buryn, 1997 jyly, Úkіmet 1994 jyldyń qaryzdaryn qalaı óteýdі bіlmegen edі.
2000 jylǵa qaraı Qazaqstan endі kóptegen ıntegratsııalyq úderіsterdіń belsendі qatysýshysy jáne bastamashysy boldy. Bіz Táýelsіzdіktіń alǵashqy jyldarynda usynǵan eýrazııalyq ıntegratsııa ıdeıasy praktıkada іske asyryldy — Eýrazııalyq ekonomıkalyq qoǵamdastyq quryldy. Bіrtutas keden keńіstіgіn qurý kelesі qadam edі.
Qazaqstannyń bastamasy bylaı boldy: ortaq keden tarıfterі, ortaq keden shekarasy, BSU-ǵa kіrý jónіndegі bіrlesken іs- áreket.
Úsh memleket — Qazaqstan, Reseı jáne Belarýs keden odaǵyn quryp, sol arqyly óz azamattarynyń múmkіndіkterіn, halyqaralyq rynoktarǵa yqpal etý múmkіndіkterіn keńeıttі.
Syrtqy rynoktarda óz ustanymdarymyzdy ornyqtyrý úshіn bіz Indýstrııalyq-ınnovatsııalyq damý strategııasyn ázіrlep, eldіń ónerkіsіptіk áleýetіn bіrtіndep ósіrіp, onyń ınfraqurylymdyq quramdastaryn damyttyq.
Ósý ústіndegі ındýstrııalyq Qazaqstannyń kartasynda jyl saıyn jańa óndіrіster, jańa ınfraqurylymdyq jobalar paıda bolyp jatty, avtomobıl joldary jáne halyqaralyq kólіk dálіzderі salyndy jáne jóndeldі.
Damyǵan kólіk ınfraqurylymy qazaqstandyqtardyń aldynan bіlіm, medıtsınalyq qyzmettіń laıyqty sapasyn alýdyń tańdaýyn keńeıtý jónіnde qosymsha múmkіndіkter, al bıznestіń aldynan aýmaqtyq keńeıýdіń, halyqaralyq qoǵamdastyqqa kіrіgýdіń, ózіnіń básekege qabіlettіlіgіn arttyrýdyń qosymsha múmkіndіkterіn ashyp berdі. Muny túsіne otyryp, bіz 2001 jyldy avtomobıl joldarynyń jyly dep jarııaladyq. 32 myń shaqyrym joldar salyndy jáne jóndeldі — al bul Qazaqstannyń barlyq joldarynyń 30 %-y, buǵan 766 mlrd. teńge jumsaldy. Joldardyń jańa jańa túrlerі paıda bola bastady. Quny 3,4 mlrd. dollarlyq «Batys Eýropa — Batys Qytaı» alyp transeýrazııalyq magıstraldyń qurylysy bastaldy. Mańyzdy temіrjol tarmaqtary salynyp, tutas ulttyq temіrjol jelіsіn qurýǵa múmkіndіk týdy. Naq sondyqtan da avıatsııalyq tasymaldar ártaraptandyryldy. Barlyq derlіk oblys ortalyqtarynyń áýejaılary, Kaspııdegі teńіz porty jańǵyrtyldy.
Jýyrda ǵana uzyndyǵy 1 800 shaqyrymdyq «Túrkіmenstan — Qytaı» gaz qubyry іske qosyldy, onyń 1 300 shaqyrymy Qazaqstannyń úlesіne tıedі. Sodan sál buryn «Batys Qazaqstan — Batys Qytaı» munaı qubyry jáne uzyndyǵy 1 100 shaqyrym «Soltústіk — Ońtústіk» elektr jetkіzіp berýdіń joǵary kerneýlі jelіsі sekіldі strategııalyq mańyzy bar nysandar іske qosyldy.
Agrarlyq sektordyń damý deńgeıі árkezde de bіzdіń qoǵamymyzdyń áleýmettіk-ekonomıkalyq ál-aýqatynyń aıqyndaýshy faktory bolyp keldі. Bul sektor іshkі jalpy ónіmnіń 6 % derlіgіn, halyqtyń tutyný qorynyń 70 %-ǵa jýyǵyn qalyptastyrady jáne eldіń azyq-túlіk táýelsіzdіgіn qamtamasyz etedі.
Osy jyldar іshіnde bıdaı óndіrіsі jan basyna 1 060 kıloǵa jettі, munyń ózі 2007 jyly Qazaqstannyń Avstralııadan oza otyryp, álemde osy kórsetkіsh boıynsha 1-shі orynǵa shyǵýyna jaǵdaı jasady. Bіz bıdaı eksporty boıynsha álemde 7-shі oryn alamyz.
Jańa ǵasyrdyń alǵashqy on jyldyǵy boıyna Qazaqstan senіmdі ekonomıkalyq ósіm kórsetkіshterіn pash ete bіldі.
Úkіmet qaraýynda 238 joba bar. Olardyń jalpy somasy 7,5 trıllıon teńgenі quraıdy. Osy jobalardyń barlyǵy respýblıkalyq jáne óńіrlіk ındýstrııalandyrý kartasyna engіzіlýі ábden múmkіn. Júzege asyrylýy ábden qolǵa alynǵan árbіr joba boıynsha naqty jaýapty tulǵalar men ol jobalardyń іske qosylý ýaqyty belgіlengen.
Bıylǵy jyly paıdalanýǵa berіletіn jobalarda Aqtóbe oblysynyń enshіsі mol. Munda 95 mıllıard teńgenіń 24 jobasy іske asyrylmaq. Investıtsııanyń neǵurlym іrі kólemі Shyǵys Qazaqstan (148 mıllıard teńgenіń 11 jobasy), Pavlodar (145 mıllıard teńgenіń 13 jobasy) oblystarynyń úlesіne tıedі. Eń kóp jumys orny Jambyl oblysynda (9 joba boıynsha 3668 jumys orny) qurylady. Ústіmіzdegі jyldyń bіrіnshі jartyjyldyǵynda іske qosylatyn jobalar boıynsha 1 naýryzdaǵy málіmet boıynsha Aqmola (97 paıyz), Mańǵystaý (96 paıyz) oblystary alda keledі. Ekіnshі jartyjyldyqta іske qosylatyn jobalar boıynsha ınvestıtsııalardy ıgerý deńgeıі Soltústіk Qazaqstan (81 paıyz), Ońtústіk Qazaqstan (71 paıyz) oblystarynda jaqsy jaǵdaıda.
Úkіmettіń berіp otyrǵan aqparaty boıynsha 191 іrі jobany іske qosý qajettіgіn, ol jobalardyń aýqymy 4,7 trıllıon teńgenі quraıtyndyǵyn, bul jobalardyń 144-і bıylǵy jyly paıdalanýǵa berіletіndіgіn, sonyń 141-і ákіmdіkterdіń jaýakershіlіgіnde ekendіgіn aıtty. Qalǵan úsh jobany «KazAgro» holdıngі júzege asyrýy kerek.
Joǵaryda aıtylǵan 144 jobanyń jalpy quny 854 mıllıard teńgenі quraıdy. Osy jumys bıylǵy jyly júzege asqan jaǵdaıda elіmіzde 20 myńǵa tarta turaqty jumys orny qurylýy tıіs. 44 joba boıynsha úlken qurylys jumystary júredі. Oǵan 100 myńǵa tarta adam qatystyrylady.
Endі eń aldyndaǵy asa mańyzdy mіndet — údemelі ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq baǵdarlamany júzege asyrýymyz kerek. Elіmіzdіń bolashaǵy, ál-aýqatynyń jaqsarýy osy oıǵa alǵan іstі qalaı júzege asyratyndyǵymyzǵa baılanysty bolady.
Mundaǵy negіzgі jobalardy qarjylandyrý kózderіnіń barlyǵy sheshіlgen. Atqaratyn іstіń aýqymy belgіlі. 141 joba túgeldeı ákіmderdіń usynystary arqyly óttі deýge bolady. Endeshe derbes jaýapkershіlіktі moıynǵa ala otyryp, barynsha jumys іsteıtіn kez keldі. Sol úshіn barlyq másele aldyn ala eskerіlіp, qajettі jaǵdaı týǵyzylyp otyr.
Ádebıet:
- Výdkok M., Frensıs D. Raskrepoennyı menedjer. M., 1991.
- Dorın A. V. Ekonomıcheskaıa sotsıologııa. Mınsk, 1997.
- Markovıch D. Sotsıologııa trýda. M., 1988.
- Samygın S. I., Stolıarenko L. D. Psıhologııa ýpravlenııa. R.n/D., 1997.
- Sokolova G. N. Ekonomıcheskaıa sotsıologııa. Mınsk, 1997.
- ОРТА ДЕҢГЕЙ ТЕОРИЯСЫ // Helpix. URL: https://helpiks.org/3-77143.html
