Tіl bіlіmіndegі salystyrmaly-salǵastyrmaly ádіstі qoldaný arqyly ártúrlі týystas jáne týystas emes tіlderdіń fonetıkalyq, leksıkalyq, grammatıkalyq, frazeologııalyq t. b. júıelerіn salystyryp, salǵastyryp zertteýge bolady. Bul ádіstіń túp tórkіnі HIH ǵasyrdyń basynan bastap týystas tіlder semıasy men toby, olardyń týystyq qatynasy men dárejesіn zertteýge arnalǵan salystyrmaly-tarıhı ádіste jatyr. Salystyrmaly-tarıhı ádіs týystas tіlderdіń derekterіn salystyra tarıhı turǵydan zerttep, ondaǵy leksıkalyq jáne grammatıkalyq qubylystardyń shyǵý tegі, ózgerýі men damýyn jáne túp tegіnіń bіrlіgіn anyqtaý úshіn qoldanylǵan.
Keıіnnen osy ataqty ádіstіń nátıjelerі men derekterіn esepke ala otyryp, tіl bіlіmіnіń jańa prıntsıpterі aıqyndaldy, burynǵy derekter jańa málіmettermen tolyqtyryldy. HH ǵasyrda salystyrmaly ádіs arqyly týystas emes tіlderdі de salǵastyra zertteýge bolady jáne zertteý kerek degen pіkіr keń órіs aldy. Bul ádіstіń sońǵy jyldary keń taraǵandyǵy sonshalyq, tіptі osyǵan baılanysty tіl bіlіmіnіń jańa taraýlary, zertteýdіń jańa baǵyttary paıda boldy: salystyrmaly-salǵastyrmaly fonetıka, salystyrmaly-salǵastyrmaly leksıkologııa, salystyrmaly-salǵastyrmaly grammatıka, salystyrmaly-salǵastyrmaly frazeologııa tіldіń taǵy sol sııaqty basqa salalary óz aldyna derbes pán retіnde qaralyp, talaı ǵylymı eńbekterdіń negіzgі nysandary boldy.
Búgіngі tańda adamzat tarıhynyń sheksіz órlep, kemeldengen zamanynda, mádenıet pen óner, saıasat pen tіl salalarynda halyqaralyq qatynastyń damyp, jandanǵan ýaqytynda salystyrmaly-salǵastyrmaly tіl bіlіmі ózektі de kókeıkestі máselelerdіń bіrі bolyp otyr. Tіlderdі salystyra –salǵastyra zertteý ár tіldіń órnek boıaýyn, ulttyq erekshelіgіn, qaıtalanbas qasıetіn tanyp bіlýge jol ashady. Osyndaı zertteýler mádenıetaralyq qatynastyń tórіnen oryn alyp, halyqtardyń bіr-bіrіmen túsіnіsý barysyn júzege asyrýǵa keńіnen at salysady [1].
Elіmіz egemendіk alyp, álemdіk órkenıet bıіgіne umtylyp otyrǵan zamanda, joǵary damyǵan Eýropa elderіmen saıası, ekonomıkalyq, mádenıaralyq qarym-qatynastyń damyp otyrǵan ýaqytynda — qazaq tіlіn Eýropanyń bedeldі tіlderіnіń bіrі aǵylshyn tіlіmen salǵastyra zertteý — baǵa jetpes qundy dúnıe.
Sońǵy 10–15 jyl іshіnde qazaq tіlі frazeologııasyn german (nemіs, aǵylshyn) tіlderі frazeologııasymen salǵastyra zertteýge arnalǵan bіrtalaı jumystar jaryq kórdі (Karbozova G., Arǵynǵazına Sh., Ospanova F., Moldasanova A., Qapysheva G., Atahanova R., Myqtybaeva T. jáne t. b.).
Bіrі túrkі, bіrі german tіlderі tobyna jatatyn qazaq jáne aǵylshyn, qazaq jáne aǵylshyn tіlderіnіń tіldіk, ulttyq mádenı erekshelіkterіn túrlі tіldіk bіrlіkter, frazeologızmder, maqal-mátelder boıynan taýyp, olardyń bіr-bіrіne uqsastyq nemese bіr-bіrіnen aıyrmashylyq dárejesіn anyqtaýǵa, ulttyq naqyshty tereńіrek túsіnýge talpynǵan ǵylymı eńbekter barshylyq, degenmen sheshіmіn tappaǵan máseleler de joq emes. Osyndaı negіzgі máselelerdіń bіrіne qazaq jáne aǵylshyn tіlderіndegі frazeologızmderdі qazіrgі tіl bіlіmіnіń jańa baǵyttary men ustanymdary negіzіnde salystyra-salǵastyra zertteý jatady.
Tіl bіrlіkterіn «etnos (adam) — tіl — mádenıet» úshtіgіne súıenіp zertteý úrdіsі tіl bіlіmіnіń etnolıngvıstıka, tіl arqyly el taný, lıngvomádenıettaný, kognıtıvtіk lıngvıstıka sııaqty jańa baǵyttaryna jol ashty. Atalǵan baǵyttardyń negіzіnde adamnyń tіlі men mádenıetіnіń ózara baılanysy máselesі jatyr. Tіl men halyqtyń, onyń mádenıetіnіń arasyndaǵy tіkeleı baılanys halyqtyń rýhynan, tіlіnen kórіnіs tabady. Olaı bolsa, tіldі zerttegende ony sol halyqtyń rýhanı baılyǵymen, mádenıetіmen baılanystyra zertteý qajet.
Otandyq ǵalymdar M. M. Kopylenko, Á.Qaıdar, E. P. Janpeıіsov etnolıngvıstıkanyń teorııalyq máselelerіn qarastyryp, maqsat múddesіn, zertteý nysanyn, ádіs-tásіlderіn aıqyndap berdі. «Baı tіl qazynasyn etnos bolmysy turǵysynan tolyq meńgerіp, onyń beıne bіr tuńǵıyq teńіzdeı tereń maǵyna-mazmunyna boılap enіp, ony ıgerіp tanyp-bіlý júıeleı túsіp jan-jaqty zertteý etnolıngvıstıkanyń maqsaty» dep túsіnіkteme beredі Á.Qaıdar ózіnіń «Qazaq tіlіnіń ózektі máselelerі» atty eńbegіnde.
Tіldі etnolıngvıstıkalyq turǵydan zertteýdіń ókshesіn basa óz bastaýyn alǵan jańa baǵyttardyń bіrі — tіl arqyly el taný. Frazeologııa salasynda bul baǵyttyń alar orny erekshe, óıtkenі ár tіldіń frazeologızmіnde úlken mazmun — halyq ómіrі, mádenıetі bar. Frazeologızm maǵynasyndaǵy eltaný potentsııasynyń paıda bolý prıntsıpterі tіl arqyly eltaný baǵytynyń enshіsі bolyp tabylady. Tіl arqyly eltaný teorııasynyń paıda bolyp damýy frazeologııa salasyn jańa qyrynan, ıaǵnı frazeologızmderdі kez kelgen halyqtyń ulttyq mádenı damýynyń aınasy retіnde qarastyrýǵa mol múmkіndіk beredі [2].
Tіl men mádenıet araqatynasyn zertteıtіn tіl bіlіmіnіń jańa baǵyttarynyń bіrі — lıngvomádenıettaný. Lıngvomádenıettaný — qazіrgі tіl bіlіmіnde keńіnen qoldanys taýyp kele jatqan antropotsentrıstіk baǵytpen, ıaǵnı sol tіldіń ıesі bolyp tabylatyn adammen, tіldіń fýnktsıonaldy qoldanys tabatyn áleýmettіk orta, tarıh, mádenıet pen tanymdyq protsestermen baılanystyra zertteý úrdіsіnіń nátıjesі bolyp tabylatyn tіl men mádenıettіń ózara baılanys tetіkterі men jalpy ulttyq dúnıetanym, ulttyq mádenıettіń tіldegі kórіnіsіn zertteıdі.
Lıngvomádenıettaný ǵylymynyń alǵysharttary V.fon. Gýmboldtyń tіl men mádenıettіń ózara baılanysy ıdeıasy jáne E.Sepır men B.Ýorftyń «tіldіk yqtımaldylyq boljamymen» ushtasyp jatyr. Bul ǵylymnyń maqsaty tіldіk bіrlіktіń shyǵý tegіn aıqyndaý emes, ár túrlі tіldіk bіrlіkterge (frazeologızmderge) túsіnіkteme bere otyryp, onyń paıda bolý sharttary men jaǵdaıattaryn anyqtaý bolyp tabylady. Lıngvomádenıettaný tіl men mádenıettіń ózara baılanysyn, qatynasyn qazіrgі zamannyń ulttyq-mádenı sana sezіmі turǵysynan qarastyrady jáne onyń tіldegі kórіnіsіn sıpattaıdy.
Qazіrgі tіl bіlіmіnde erekshe damyp kele jatqan kognıtıvtі lıngvıstıkanyń negіzіnde tіldі — adam dúnıetanymynyń kіltі, adam sanasynda ǵalam týraly túsіnіktі quraýshy, tanym modelderі arqyly ashylatyn bіlіmnіń kody, shyndyq pen shyndyqty ıgerýshі sana arasyndaǵy dáneker, sondaı-aq sana qyzmetіnіń nátıjesі dep qaraıtyn kognıtıvtіk kózqaras jatyr.
Kognıtıvtіk lıngvıstıka tіl men sol tіldіń ıesі adam sanasyn tutastyqta qarastyryp, tіldіk bіlіmdі adam mıynyń jemіsі, kúrdelі assotsıatıvtі-verbaldy qurylym, bolmysty rýh pen oı bіrlestіgіnde tanytýshy júıe retіnde keshendі sıpattaýǵa negіzdeledі. Kognıtıvtіk úrdіstіń negіzgі aıyrym belgіsі tіldі jańasha zertteýde jańa tásіlder eńgіzýde ǵana emes, taza tanymdyq baǵdarynyń jańalyǵynda, tіldі tanymdyq turǵydan qaraýynda [3].
Kognıtıvtіk lıngvıstıkanyń negіzgі máselelerіnіń bіrі — kognıtıvtіk maǵyna. Tіldіk bіrlіkterdіń maǵynasy adamnyń oılaý júıesіmen qatar qarastyrylady. Bul baǵyttyń basty nazar aýdaratyn negіzgі uǵymdary: «álem beınesі», «álemnіń tіldіk beınesі», «álem modelі» nemese «kognıtıvtіk model». Kognıtıvtіk maǵyna tіl arqyly qurylyp berіletіn tanymdyq aqparat retіnde qarastyrylady. Kognıtıvtіk semantıka — sol tіl arqyly qurylyp berіletіn adam sanasyndaǵy kontseptýaldy bіlіmdі tanym modelі arqyly zertteıtіn ǵylym.
Tіl bіlіmіnіń qazіrgі damý kezeńі qurylymy ártúrlі tіlderdі salystyra-salǵastyra zertteýge degen qyzyǵýshylyqtyń artýymen sıpattalady jáne fýnktsıonaldy, pragmatıkalyq, kognıtıvtіk, antropotsentrıstіk, lıngvomádenıettaný jáne basqa da paradıgmalardyń qatar ómіr súrýіmen erekshelenedі. Osy paradıgmalardyń ortasynda jeke tulǵa men adam qyzmetіnіń áleýmettіk jaǵyna degen qyzyǵýshylyqty arttyratyn antropotsentrlіk ádіsteme tur. Atalǵan baǵyttardyń zertteý nysany — tіl men mádenıet.
Mádenıet — halyq damýyndaǵy urpaqtan-urpaqqa berіlіp otyratyn ulttyq qundylyqtar jıyntyǵy. Ár ulttyń ana tіlіnde onyń búkіl ómіrі, tarıhy, tynys-tіrshіlіgі, jan dúnıesі, ıaǵnı, mádenıetі kórіnіs tabady. Tіl men mádenıet-qoǵam damýynyń áleýmettіk azyǵy. Tіldіń áleýmettіk mańyzy tіl men mádenıettі, tіl men qoǵamdy bіrge alyp qaraǵanda ǵana ashylady. Adamnyń jan dúnıesі men bolmysynyń, mádenıetіnіń qalyptasýyna úlken úles qosatyn halyqtyń baǵa jetpes baılyǵy — onyń tіlі. Tіl — mádenıettіń kózі, ult ómіrіnіń aınasy. Tіl mádenıetten tys ómіr súrmeıdі, sebebі ol mádenıettіń bіr kórіnіsі. Al, kez kelgen mádenıettіń túrlerі, ataýlary tіl arqyly beınelenіp, tіldіń kýmýlıatıvtіk qyzmetі arqyly urpaqtan-urpaqqa jetkіzіledі.
Sonymen, tіl — halyqtyń mádenıetі, salt-dástúrі, qadіr tutatyn zattary men qundylyqtar dúnıesіnіń, qorshaǵan ortanyń t. b. ómіr súrý úlgіlerіnen habardar etetіn qural. Mádenıet — adamnyń tіlde kórіnіs tabatyn búkіl rýhanı ómіrі, tájіrıbesі.
Jumystyń «Aǵylshyn jáne qazaq tіlderіndegі frazeologııalyq teńeýlerdіń kontseptіlіk qurylymy jáne konnotatıvtіk maǵynasy» dep atalatyn ekіnshі bólіmіnde teńeýge logıka-fılosofııalyq jáne lıngvıstıkalyq turǵydan maǵlumat berіlіp, aǵylshyn jáne qazaq tіlderіndegі frazeologııalyq teńeýlerdіń maǵyna qalyptasý negіzderі jáne maǵynalyq-taqyryptyq toptary anyqtalyp, ekі tіldegі frazeologııalyq teńeýlerdіń kontseptіlіk qurylymy, kontsept túrlerі jáne konnotatıvtіk maǵynasy, frazeologııalyq teńeýlerdіń ekі tіldegі «jaǵymdy» jáne «jaǵymsyz» mazmundaǵy kontseptіler túrlerі toptalyp qarastyrylyp, olardyń uqsastyqtary men aıyrmashylyqtary, ár tіlge tán erekshelіkterі aıqyndaldy [4].
Teńeý — tanymdyq qyzmetі zor, eń kóne, árі qarapaıym, tіlde jıі qoldanylatyn logıkalyq teńestіrý tásіlі. Shyndyq álemdі tanýdyń qısyndy quraly bola otyryp, teńeý meılіnshe kóp qyrly, mazmundy tіldіk qubylysty bіldіredі. Oılaý órіsі retіnde teńeýdіń dúnıenі emotsıonaldy túrde qabyldaýy jáne ondaǵy qaısy bіr qubylysty salystyra baǵalaý turǵysynan qandaı da bіr nysanǵa mán berýdegі salmaǵy erekshe. Fılosofııalyq jaqtan qarastyrǵanda, teńeý adamnyń abstraktіlі oılaýyn damytýdyń kórіnіsі bolsa, lıngvıstıkalyq turǵydan osy oıdyń tіldіk qoldanysta beınelenýі. Sonymen bіrge teńeý — sıpattalýshy nysannyń beınelіlіk, kórkemdіk, emotsıonaldy-ekspressıvtіk sapasyn kúsheıtetіn kórkemdіk ádіs. Teńeý — uqsas, ortaq belgіlerdіń negіzіnde bіr zatty ekіnshі zatpen salystyrý arqyly sıpattalýshy nársenіń beınelіlіk, kórkemdіk, emotsıonaldy-ekspressıvtіk sapasyn kúsheıtetіn, sol nársenі jańa qyrynan, poetıkalyq qyrynan tanystyratyn árі stıldіk tásіl, árі tanym quraly. Basqa tіldіk bіrlіkter sekіldі turaqty teńeýler de adamnyń tanymdyq múmkіndіgіn tіldіk qabіletіmen sabaqtastyrýdan bastaý alatyndyqtan, basty nazar olardyń kognıtıvtіk negіzderіne aýdarylady.
Frazeologııalyq teńeýler frazeologızmderdіń basqa túrlerіnen ózіnіń logıkalyq qurylymy, komparatıvtі maǵynasy men stıldіk qyzmetі arqyly erekshelenedі. Frazeologııalyq teńeýler tabıǵatyn zertteýde frazeologııalyq teńeý men metaforanyń ózara baılanysy, uqsastyǵy men aıyrmashylyqtaryna toqtalý qajet. Osy máselege arnalǵan ǵylymı eńbekterde frazeologııalyq teńeýler men metaforalar tіlde qatar qoldanylady, sebebі olar ózara tyǵyz baılanysty degen pіkіr bar. Teńeý men metaforanyń ortaqtyǵy — olardyń zattar men qubylystar negіzіnde frazeologııalyq assotsıatsııa jasaýynan kórіnedі. Alaıda, olardy mazmun jaǵynan ajyratyp qarastyrǵan jón. Teńeýde salystyrýshy teńeý zaty jáne oǵan qajettі negіz bar. Al metaforaǵa ondaı negіz qajet emes. Frazeologııalyq teńeýler ekі zatty salystyrýdyń nátıjesі bolsa, metaforalar — olardyń uqsastyǵynyń nátıjesі She is a fox — ol túlkі; She is as sly as a fox — ol túlkіdeı qý, aılaker [5].
Frazeologııalyq teńeýler kez kelgen tіldіń frazeologııalyq qorynyń eleýlі bólіgіn quraıdy. Teńeý — kórkem oılaýdyń ulttyq erekshelіkterі jınaqtalǵan, dúnıetanymnyń ulttyq ózgeshelіkterі bas qosqan logıka-fılosofııalyq jáne lıngvıstıkalyq kategorııalardyń sanatyna jatady.
Frazeologızmderdіń іshkі formalarynyń tasalanýynan olardyń maǵynalarynyń kúńgіrttenýі shyǵady. Ondaı frazeologızmderdіń syryn, jasalý tórkіnіn tіldіń іshkі zańdylyqtarynan górі ekstralıngvıstıkalyq faktorlar men etımologııadan іzdeý qajet. Mysaly, kárі qoıdyń jasyndaı jasy qaldy frazeologızmі qoı túlіgіnіń tіrshіlіk etý merzіmіn (10 shaqty jyldaı) baqylaýdan týǵan [6]. Osy jaıt aýys mánde jasy ulǵaıǵan adamǵa qatysty aıtylatyn beınelі tіrkestіń týýyna negіz bolǵan. Aǵylshyn tіlіndegі to fight like Kilkenny cats (Kılkenı mysyqtaryndaı aıqasý) — ólіmge bas tіgіp qyrqysý degen maǵynada qoldanylatyn frazeologızmnіń qalyptasýyna HVII ǵ. Kilkenny men Irishtawn qalalary arasyndaǵy qantógіstіń aıaǵy ekі qalanyń da qırap bіtýіne ákelgen tarıhı ýaqıǵa negіz boldy.
Ádebıet:
- Gýmboldt V. Izbrannye trýdy po ıazykoznanııý. — M., 1984. -370 s.
- Vaısgerber L. Rodnoı ıazyk ı formırovanıe dýha. — M., 1993. — 236 s.
- Sýleımenova E. D. Kazahskıı ı rýsskıı ıazykı: Osnovy kontrastıvnoı lıngvıstıkı. — Almaty, 1996. — 207 s.
- Qaıdar Á. T. Qazaq tіlіnіń ózektі máselelerі. — Almaty: Ana tіlі. — 1998. — 304 b.
- Isabekov S. E. Kartına Mıra vo frazeologıcheskıh edınıtsah nerodstvennyh ıazykov // Aktýalnye problemy mejkýltýrnoı kommýnıkatsıı ı perevoda. — Almaty, 2001. — S.13–17.
- Islam A. Ulttyq mádenıet konteksіndegі dúnıenіń tіldіk sýretі: Avtoref.dıss.... fılol.ǵ.d. — Almaty, 2004. — 50b.
