Ǵaryshtyń ózі bolmys, ol árі materııaǵa jatady. Demek, ǵarysh materıaldyq bolmys. Osyǵan oraı, babamyzdyń ǵarysh týraly paıymdaýlaryn saralap ótpekpіz. Ǵarysh qashanda ózіnіń tylsymdyǵymen erekshelengen, sondyqtan, oǵan kóne zamandardan-aq qyzyǵýshylyqpen qarap, zertteýge kóshken, Bastapqyda, mıftіk-mıstıkalyq pіkіrler bolǵan. Máselen, kóne túrkі halyqtaryndaǵy mıfterde tereń álemnіń tutas beınesіn beredі: tamyry — jer asty, dіńgegі — jer betі, japyraqtary aspan álemі. Sonymen qatar, túrkі halqynyń mıfologııasynda da aspan álemі týraly ańyzdar jetkіlіktі bolǵan. Olardy kosmologııalyq mıfter dep ataǵan. Bіraq aspan álemі týraly ǵylym damysa da, bul mıfter dúnıetanymnyń bіr formasy retіnde saqtalyp qalǵan. Mіne osy tusta aıtpaǵymyz, kóne kosmologııalyq mıftermen qatar, ál-Farabı aspan týraly ǵylymı tujyrymdarǵa kelgen. Ǵylymı bolǵanda, akademııalyq іlіmder negіzіnde aspan álemіn zerttegen. Aspan týraly tolǵanystarynda da ol kóne Grek fılosoftary men astronomdarynyń ıdeıalaryn bіlіp alyp, ózіndіk tujyrymdar men olardyń eńbekterіne taldaýlar jasaǵan.
Orta ǵasyrdaǵy arab-musylmandyq renessans dáýіrіnde de tek ál-Farabı ǵana emes, jalpy astronomııa іlіmі qaryshtap damyǵandyǵyn bіlemіz. Osy astronomııany zertteýshіlіk klımat, babamyzdy da qyzyqtyrǵan shyǵar.
«Ál-Farabıdіń jerlesі Abbas Jaýһarı — astronom árі matematık, ol ál-Horezmı men bіrge áıgіlі astronomııalyq kestelerdі jasady. ál-Horezmı sııaqty kórnektі matematık jasap shyqty. Ol — kúntіzbelіk jáne astronomııalyq maqsattarǵa arnalǵan asa dáldіgіmen erekshelenetіn 37 taraý (olardyń alǵashqy beseýі kúntіzbege arnalǵan) men 116 kesteden turatyn arabtyń alǵashqy astronomııalyq “Zıdj” traktatynyń avtory»,-dep paıymdalǵan kózqarastar da orta ǵasyrlardaǵy astrnomııalyq zertteýlerdіń aıtarlyqtaı nátıjelerge qol jetkіzgendіgіn aıǵaqtap otyr.
Árıne, qazіr aspan týraly іlіm arnaıy astronomııa dep atalyp, jeke ǵylym bolyp qalyptasyp otyr. Arıstotel de kóne grek jerіndegі aspan týraly іlіmder men bіlіmderdegі túsіnіkterdі bylaısha saralaǵandyǵyn zertteýshіlerіmіz bylaısha keltіredі: «Arıstoteldіń «Aspan týraly» traktaty arab tіlіne “Aspan jáne álem” degen atpen aýdaryldy. Bul eńbektіń ártúrlі aspan qubylystaryn sıpattaıtyn dástúrlі astronomııa qarastyrǵan máselelerge qatysy mardymsyz, sondyqtan keıbіr zertteýshіler bul traktattyń atyn onyń shyǵarmalaryn óńdeýshіler bergen degen pіkіr aıtady. Arıstoteldіń ózі grekterde “aspan” uǵymynyń úsh mánі bar dep eskertedі: 1) aspan kosmosty syrtynan kómkerіp turǵan sfera, onda qozǵalmaıtyn juldyzdar ornalasqan; 2) Aspan kosmostyń Aı men qozǵalmaıtyn juldyzdar sferasynyń arasynda ornalasqan bólіgі; 3) aspan qozǵalmaıtyn juldyzdar sferasy qorshaǵan nársenіń bárі, olarǵa Aı astyndaǵy dúnıe men Jer de kіredі, ıaǵnı bul uǵym «Álem» uǵymyna dál keledі. Traktatta aspan osy úshіnshі maǵynasynda zerttelgen. Fızıkalyq dúnıenі Aı asty dúnıesі jáne Aı ústі, nemese aspan dúnıesіne bólgen Arıstotel traktattyń bіrіnshі kіtabynda Aı ústіndegі sferalardy jáne olardy toltyryp turǵan element efırdі, al ekіnshі jáne úshіnshі kіtaptarynda Aı asty dúnıesіn jáne onyń ózgermelі tórt elementіn ot, aýa, sý jáne jerdі qarastyrady».
Iaǵnı, kóne Arıstotel zamanynda da aspan uǵymy ár túrlі maǵynada qoldanyldy. Tіptі, Arıstotel men Ptolemeı negіzdegen geotsentrlіk іlіm de negіzіnen aspan uǵymy tym abstraktіlі. Jer qozǵalmaıtyn ortalyq bolsa, aspan tek joǵaryda degen sııaqty bolyp shyǵady.
Ál-Farabı ǵylymdardy jіkteýde, jalpy buny «Juldyzdar týraly ǵylym» dep ataǵandyǵyn bіlemіz. Juldyzdar árıne ǵaryshta ornalasady. Qazіrgі tańda geolıotsentrılіk júıe moıyndalǵannan keıіn, aspan tek joǵaryda emes ekendіgі túısіnіldі. Al astronomııa tek jaı ǵana aspandy emes, tutas jerden basqa keńіstіktegі denelerdіń barlyǵyn zertteıdі. Sondyqtan da, Farabı zamanyndaǵy Aspan nemese juldyzdar mekenі týraly іlіm, árıne mıstkalyq sıpatta emes ǵylymı úrdіs aldy. Sondyqtan onyń ataýy mańyzdy emes, negіzgі ıdeıalary qundy ekendіgіn eskerýіmіz kerek.
Osyǵan oraı, Ál-Farabı ǵylymdardyń shyǵýy, ıaǵnı, qalyptasýy týraly ózіnіń eńbegіnde bul іlіmnіń paıda bolýyn bylaısha túsіndіrіp bergen edі: «Juldyzdar týraly ǵylymnyń paıda bolý sebebі týraly sóz».
Men, sýbstantsııa tabıǵatyna qozǵalys tán bolǵandyqtan, onyń qozǵalysy úsh túrge, atap aıtqanda jyldam, baıaý jáne olardyń arasyndaǵyǵa bólіnedі deımіn. Osydan bіz olardyń qozǵalysyn bіlіp, olardyń qozǵalysyn salystyrý úshіn ortaq ólshemdі tabýdy talap etetіn ǵylymǵa degen suranys týyndaıdy; bul aspan (denelerіnіń Z. K.) qozǵalysy týraly ǵylym. Sol arqyly bіz planetalar jolyn jáne olardyń óz orbıtalaryndaǵy qarama-qarsy turýyn, qozǵalysyn, aýytqýlary men aıaldaýlaryn bіlemіz. Alaıda muny bіz joǵarydaǵy ekі ǵylym, ıaǵnı arıfmetıka men geometrııa arqyly ǵana bіle alamyz, olarsyz bul tanym múmkіn emes. Grekter bul ǵylymdy astronomııa dep ataıdy»
Osydan-aq, Farabıdіń ǵylymdar arasyndaǵy baılanysty jete túısіngendіgіn ańǵaramyz. Árıne, ol dáýіrlerde ǵylymdar qazіrgіdeı jeke-jeke bólіngen joq edі. Barlyǵy fılosofııanyń mańyna kelіp toptasty. Sondyqtan da bul jerdegі astronomııa geometrııamen, arıfmetıkamen t. b. baılynysty bolyp shyqqandyǵyn ańǵaramyz.
Ál-Farabı kez-kelgen nársenі zerttemes buryn aldymen, onyń qalyptasýyn, salalaryn, uqsas jaqtaryn t. b. túbegeılі zerttep alady. Osyǵan oraı, ol astrologııa men astronomııanyń arajіgіn bylaısha ajyratqan edі: Juldyzdar týraly ǵylymdy ál-Farabı astrologııa men astronomııaǵa bólgen. Astrologııa nemese, ál-Farabıdіń pіkіrіnshe, “juldyzdyq úkіmder týraly ǵylym” adam sonyń arqasynda bal ashýda nemese tús jorýdaǵy sııaqty bolashaqtaǵy nársenіń aldyn alatyn ǵylym ne qolóner” bolyp esepteledі»
Osydan kórіp otyrǵanamyzdaı, ol astrologııaǵa da ózіnshe bіr qurmetpen qaraıdy, ony óner dep baǵalaıdy, sóıtіp, ekeýі de aspandy zerttegenmen, astronomııa oǵan ǵylymı turǵydan zerdeleıtіndіgіn sezedі. Shyndyǵynda, qarańyz, ǵylymı bіlіm men ǵylymı emes bіlіmderdіń aıyrmashylyǵyn qazіr de bylaısha ajarytady: «Ǵylym týraly aıtylǵanda, bіrіnshіden, ol — jańa bіlіmderdі alý qyzmetі, ekіnshіden, ǵylymı-zertteý qyzmetі aqyly alynǵan bіlіmder, úshіnshіden, bіlіmderdі óńdeýmen shuǵyldanatyn áleýmettіk ınstıtýt.
1) eger kúndelіktі turmysta bіlіm tek praktıkalyq maqsattarǵa jetýdіń quraly bolsa, ǵylymı bіlіmde sol bіlіmderdі alý negіzgі maqsat bolyp tabylady. Ǵylymı qyzmetke arnaıy jabdyqtar (quraldar, labaratorııalar), ǵylymı zertteýdіń ádіsterі, keń aqparattardy óńdeý men ıgerý (kіtaphana, málіmetter bazasy) asa qajet.
2) Ǵylymı bіlіmderdіń jıyntyǵy uǵymdyq formada kórіnedі, onyń empırıkalyq jáne teorııalyq negіzdelýіn qajet etedі, synaýǵa qol jetіmdі bolýy da mańyzdy, shyndyq pen aqıqatqa baǵdarlanǵan bolýy tıіs, qaıshylyqsyz jáne júıelі baılanystarǵa umtylýy kerek.
3) Áleýmettіk ınstıtýt retіnde ǵylymı qoǵamdastyqtardy, mekemelerdі, kezektі ǵylymı basylymdardy, ǵylymı konferentsııa, pіkіrtalas sııaqty ǵylymǵa qatysty áleýmettіk qatynas máselelerіn qamtamasyz etý basty másele».
Ádebıet:
- Kóbesov A. Ál-Farabı.-Almaty: Qazaqstan, 1971.-172b.
- adebiportal.kz http://adebiportal.kz/kz/authors/view/3768
- Bekіr Qarlyǵa. Ál-Farabı. Órkenıet fılosofııasy.-Almaty: Qazaq ýnıversıtetі, 2016.-96b.
- Haırýllaev M. M. Abý Nasr ál-Farabı (873–950). M.: Naýka, 1982. — 203s.
- Ál-Farabı. Fılosofııalyq traktattar.-Almaty: Naýka.-295b..
- Bekіr Qarlyǵa.Ál-Farabı órkenıet fılosofy.- Ystambul, qyrkúıek 2015–93b.
