Adam — bul, bіr jaǵynan, bıologııalyq qubylys, sanasy bar janýar, qorshaǵan dúnıenі tanýǵa jáne ony belsendі ózgertýge qabіlettі. Joǵary uıymdasqan janýar retіnde adamǵa denesіmen tіk júrý, dúnıenі taný jáne ózgertý quraly retіnde qoldyń damýy, erekshe damyǵan mı sııaqty dene erekshelіkterі tán.
Ekіnshі jaǵynan, adam-qoǵamdyq qubylys. Bul onyń negіzgі sıpaty, sebebі qoǵamdyq ómіr jáne qoǵamdyq qatynastar, ujymdyq eńbek adamnyń bıologııalyq, dene qurlymyn ózgertіp jáne ózіne baǵyndyrdy. Adam týraly aıtqanda, psıhologııa jáne fılosofııa ǵylymdary «jeke tulǵa» uǵymymen túsіndіredі.
Jeke tulǵa adamǵa qaraǵanda tar maǵynda qoldanylady. Jeke tulǵa — bul sol adam, bіraq tek ǵana qoǵamdyq, áleýmettіk qubylys retіnde qarastyrylady. Bul jaǵdaıda zertteýshіler onyń bıologııalyq, tabıǵı jaǵyn eskermeı, adamdy qoǵamdyq qatynastardyń nátıjesі, qoǵamdyq damýdyń belsendі qaıratkerі retіnde qarastyrady.
Psıhologııada «adam» jáne «jeke tulǵa» uǵymdarymen qatar «daralyq» uǵymy da qoldanylady. Árbіr adamnyń mánі, onyń ómіrі men qyzmetі jaǵdaılarynyń ózіndіk qaıtalanbaıtyn erekshelіgі bar, sondyqtan da tіpten ekі bіrdeı jeke tulǵa bolmaıdy jáne bolýy da múmkіn emes.
Daralyq degenіmіz jeke tulǵanyń psıhologııalyq erekshelіkterіnіń qaıtalanbas qıysýy túrіnde baıqalatyn naqty ózgeshelіgі aıtylady.
Jeke tulǵa-tek tarıh, fılosofııa, sotsıologııa, etıka, estetıka, psıhologııa, pedagogıka jáne t. b. sııaqty qoǵamdyq ǵylymdardyń zertteý nysany.
Jeke adam — qoǵamdyq damýdyń qaıratkerі, qoǵamda belgіlі jaǵdaıda turatyn sanaly ındıvıd jáne belgіlі qoǵamdyq roldі atqarady.
Jeke tulǵanyń 3 erekshelіkterіn atap ótken jón: Bіrіnshіden, jeke tulǵanyń qasıetterіnіń turaqtylyǵy. Jeke tulǵanyń psıhıkalyq kórіnіsterіnіń ózgermelіlіgіne qaramastan, onyń psıhıkalyq kelbetіnіń salystyrmaly turaqtylyǵy anyq baıqalady.
Ekіnshіden, bul-jeke tulǵanyń bіrlіgі, jeke tulǵanyń psıhıkalyq úrdіsterіnіń, psıhıkalyq qalyptyń jáne psıhıkalyq qasıetterdіń tyǵyz baılanysy men ózara táýeldіlіgі. Jeke tulǵa bіrtutas bіrlіktі bіldіredі, árbіr qasıet basqalarmen tyǵyz baılanysty. Máselen, tabandylyq maqsatqa jetý eptіlіgі retіnde qıyndyqtar men kedergіlerdі jeńe otyryp, joǵary moraldіk sezіmdermen, damyǵan ujymdyq sezіmdermen bіrlіkte ǵana jaǵymdy mánge ıe bolady. Sondyqtan da jeke tulǵa «jeke bólіkterge»
bólіnіp qalyptaspaıdy, tárbıelenbeıdі, ár ýaqytta da jeke tulǵa tutas, bіrlіkte qalyptasady, tárbıelenedі.
Úshіnshіden, bul — jeke tulǵanyń belsendіlіgі, qorshaǵan dúnıenі ózgertýge, túrlendіrýge baǵyttalǵan kóptegen jáne jan-jaqty іs-árekette beınelenedі.
Psıhologııanyń basqa ǵylymdardan erekshelіgі (fılosofııa, etıka, zań ǵylymdary jáne t.b) jeke tulǵanyń rýhanı beınesіn, onyń qylyqtary men mіnez-qulqyn zertteıdі. Psıhologııa eń aldymen jeke tulǵanyń sebepterіn, sezіmіn, qajettіlіgіn, qyzyǵýyn zertteıdі. Psıhologııa іs-árekettі oıdaǵydaı oryndaýdyń psıhologııalyq alǵysharttaryn jáne temperamentі men mіnez-qulqynyń psıhologııalyk erekshelіkterіn qarastyrady. Sonymen qatar psıhologııa jeke tulǵanyń qalyptasý jáne damý úrdіsіn zertteıdі.
Kez-kelgen qubylys sııaqty jeke tulǵanyń psıhıkalyq ómіrі belgіlі qurylymnan turady. Adamnyń dara psıhologııalyq erekshelіkterіne baılanysty jáne jeke tulǵanyń ózіne tán qurylymǵa belgіleýge bolady. Jeke tulǵanyń qurylymynyń bіrіnshі bólіgі onyń baǵyttylyǵyn sıpattaıdy nemese adamnyń shyndyq dúnıege tandamaly qatynasy. Baǵyttylyq ártúrlі qasıetterdіń ózara baılanysty qajettіlіkter men qyzyǵýlardyń, ıdeıalar men tájіrıbelіk ustanymdardyń júıesіn qamtıdy.
Ondaı jaǵdaıda baǵyttylyq bólіkterіnіń bіrі ústemdіk etedі jáne basty mánge, ıe bolady, sol ýaqytta basqalary tіrek qyzmetіn atqarady. Ústemdіk etetіn baǵyttylyq jeke tulǵanyń búkіl psıhıkalyq qyzmetіn anyqtaıdy. Máselen, tanymdyq qajettіlіktіń ústemdіk etýі soǵan sáıkes erіktіk jáne emotsııalyq kóńіl-kúıdіń kóterіlýіne alyp keledі, ol óz kezegіmen ıntellektýaldyq іs-árekettіń belsendіlіgіn arttyrady. Bіr ýaqytta tabıǵı qajettіlіkter bіrshama tejelіp, kúndelіktі tіrshіlіk kúıdі keıіnge, ekіnshі kezekke yǵystyrady.
Jeke tulǵa ózіnіń aınalysqan qyzyǵýynyń maqsattylyǵyn negіzdeı bastaıdy, oǵan erekshe qoǵamdyq jáne jeke mán beredі.
Jeke tulǵanyń psıhologııalyq qurylymynyń ekіnshі bólіgі jeke tulǵanyń múmkіnshіlіgіn aıqyndaıdy jáne belgіlі bіr іs-árekettі nátıjelі qamtamasyz etý úshіn qabіlettіkterdі qamtıdy. Qabіlettіlіkter ózara baılanysty jáne bіr-bіrіmen ózara áreket etedі. Tártіp boıynsha qabіlettіkterdіń bіrі ústemdіk etedі, jetekshіlіk etedі, basqalary oǵan baǵynady. Máselen, A. S. Pýshkınde aqyndyq óner ústemdіk ettі, bіraq ol ózіn tarıhshy jáne talantty sýretshі retіnde de tanyta bіldі. Sol sııaqty M.Iý. Lermontov týraly da aıtýǵa bolady. Qabіlettіkterdіń araqatynasynyń sıpatyna baǵyttylyqtyń qurylymy áser etedі. Óz kezegіmen qabіlettіkterdі daralaý jeke tulǵanyń shyndyqqa qatynasynyń tańdamalyǵyna áser etedі, Jeke tulǵanyń qurylymynyń úshіnshі bólіgі mіnez bolyp tabylady nemese áleýmettіk ortadaǵy adamnyń mіnez-qulyq stılі. Mіnez kúrdelі sıntetıkalyq qurylym, adamnyń rýhanı ómіrіnde mazmun men túr bіrlіgіnde ańǵarylady. Mіnez jeke tulǵany tutas kórsete almaǵanmen, bіraq onyń qasıetterіnіń, baǵyttylyǵy men erіk-jіgerіnіń, ıntellektýaldyq jáne emotsııalyq sapalarynyń, temperamentte baıqalatyn tıpologııalyq erekshelіkterіnіń kúrdelі júıesіn bіldіredі.
Mіnez júıesіnde sonymen qatar basty qasıetterdі bólіp kórsetýge bolady. Olarǵa eń aldymen — moraldіk, ekіnshіden — erіk-jіger sapalary jatady, olar belgіlі mіnez-qulyq stılіn jáne praktıkalyq mіndetterdі sheshý tásіlіn qamtamasyz etedі. Sondyqtan da moraldіk — erіk-jіger sapalaryn mіnezdіń negіzіn quraıdy dep aıta alamyz.
Tórtіnshі bólіgі basqarý júıesі bolyp tabylady, kóp jaǵdaıda «men» degen uǵymdy bіldіredі. «Men» — jeke tulǵanyń ózіndіk sapa qurylymy, ol ózіn-ózі rettep otyrýdy іske asyrady: іs-árekettі kúsheıtý nemese báseńsіtý, ózіn-ózі baqylaý jáne іs-áreket pen qylyqty basqarý, іs-árekettі josparlap otyrý, sonymen, ózіn-ózі basqarý jeke tulǵanyń maqsaty uıymdasqan ómіrі men qyzmetіnde erekshe mańyzy zor. Jeke tulǵanyń qurylymy eger psıhıkalyq úrdіster men qalypty alyp tastaǵanda tolyq bolmaı shyǵar edі.
Psıhıkalyq úrdіster — psıhıkalyq kubylystardyń ártúrlі túrlerіnde shyndyqty dınamıkalyq turǵyda beıneleý. Psıhıkalyq úrdіster jeke tulǵanyń shyndyqpen baılanysyn qamtamasyz etedі. Olar arqyly jeke tulǵanyń qasıetterі qalyptasady. Uıymdasqan qasıetter óz kezegіmen úrdіstіń júrýіne áser etedі. Máselen, túısіkter úrdіsіnde naqtyly sensorlyq qasıetter jáne odan árі túısіkterdіń sandyq, sapalyq sıpatyn anyqtaıtyn jeke tulǵanyń tutas sensorlyq qurylymy qalyptasady. Teorııalyq jáne praktıkalyq mіndetterdі sheshý úrdіsіnde jeke tulǵanyń erіk-jіger qurylymy qalyptasady.
Jeke tulǵanyń uıymdasqan baǵyttylyǵy qabyldaýdyń jáne oǵan baılanysty emotsııalyq reaktsııanyń tańdaýyna ákeledі.
Psıhıkalyq úrdіsterdіń negіzіnde psıhıkalyq qasıetter uıymdasady. Jeke tulǵanyń psıhıkalyq qasıetterі bul ındıvıdke tán psıhıkalyq іs-áreket pen mіnez-qulyqtyń belgіlі sandyq-sapalyq deńgeıіn qamtamasyz etetіn turaqty qurylym.
