Қазіргі қоғамда адам тек қана мақсат қана емес сонымен бірге әлеуметік экономикалық дамудың ресурсы болып табылады. Инвестиция обектісі ретінде адам факторы капитал және технологияға қарағанда маңыздырақ себебі ол қазіргі әлемдегі инновациялық экономиканы қалыптастырушы негіз. Соңғы уақыттарда орын алып отырған постиндустриалды процестер әлемдік экономикалық шаруашылықтың экономикалық дамуының негіздерін құрайды. Осы өзгерістердің материалдық бастамалары болып өндірістің жаңа, ақпараттық тәсілі негіз бола алады. Соған қарамастан, соңғы белгілері толықтай қалыптаспаған оның радикалдық өзгерістерді және мақсатты бағыттарды атаумызуға болады. «Қазіргі экономикалық заңдылықтардың, көптеген мемлекеттерге тән бола отырып, экономикалық және әлеуметтік өмірдің интеллектуализациясы басталды» [1]. Соған сәйкес, қазіргі уақытта экономикалық ғылым алдында болмаған мәселер келіп шығады. Ең алдымен, экономикалық инстиуттардың жаңадан пайда болып дамуын атауға болады. Оның алдында мынандай басымдық туындайды: университтер, академиялық инстиуттар, зерттеу ұйымдары, «жүйелік теоретикалық білімдер жаңа қоғамның негіздемесі ретінде туындайды және соған сәйкес теоретикалық база болып табылады». Одан басқа, қалыптасқан қоғамдық қатынастардың баланыс өзгеруде. Егер де индустриалды экономикада,ол материалды және қаржылай өндіріс факторына сүйенсе «экономикалық дамудың жаңа факторы капитағалға мүлдем жаңа түрді- интеллектуалды капиталды қосуды ұсынады және ол алғашқы өнімнің сипаты бола алады» және соған сәйкес ол экономикалық прогресс факторы болып табылады [2].
Осындай тенденцияның салдары ретінде интеллектуалды капиталдың экономикалық негіздерін анықтау маңызды болып табылады, оның қалыптасу механизімінің зерттеу, бағалау және қолдану эффективтілігі, сонымен бірге постиндустриалдық экономикадағы тәжірібиелік маңыздылығы. Интеллектуалды капиталдың экономикалық аспектісінің методологиялық негіздері ретінде Л.Эдвинссон, М.Мэлоун, концепциялары [3] бастама бола алады. Инттелектуалды капиталға қатысты негізгі мәселелер, ресейлік ғалым В. Иноземецевтің жұмыстарында кездеседі. Осы мәселені қарастыруда украиналық ғалым А.Чухно ерекше үлес қосты. Қазіргі көптеген зерттеушілер «капиталды кез-келген ресурс ретінде анықтайды оның мақсаты ретінде өндірілетін экономикалық игіліктер болып табылады» [1].
«Интеллектуалды капитал» термині 1990 ж. америкалық Johnsonville Foods Ральф Стейер ұсынған болатын. Соған қарамастан, «ол әділетті түрде атап өткендей, ол осы зерттеу саласының бастамашысы болып табылады, интеллектуалды капитал теориясы бұрынғы уақыттан бері қызмет атқарады. Осы ойдағы трансформация бойынша – теория соңғы онжылдықтарда өзінің маңыздылығын жоғарлатты. «Интеллектуалды капитал» соған байланысты Л.Эдвинсон және М.Мэлоунға алғыс білдіруі шарт, себебі солардың кезеңінен бастап ол ғылыми-теоретикалық мағынаға ие болды
Материалды емес объектілер интеллектуалдық капиталды анықтамалуға айқын маңыздық берілмейді және бір ретті маңыздыланбайды. Және соған сәйкес, ғылыми экономикалық әдебиетте интеллектуалдық капитал категориясына нақты анықтама жоқ. Ол сонымен қатар жалпымемлекеттік деңгейде түсіндіріледі бұл әсіресе мемлекеттің интеллектуалық капиталын зерттеуде ерекше орынға ие болады. Халықаралық ұйымдар, мәселен ЮНЕСКО, бұл арнайы түрдегі БҰҰ рәсімделген органы болып табылады. Халықаралық интеллектуалдық меншік ұйымы «интеллектуалы капиталдың мәңгілік емес, бірақ та шынайы жеке адам мәселесіне қатысты түсіндірмелерді берді бұл барлық қоғамда осы ұғымның мәнін толықтырды.
Жоғарыда аталғандардан интеллектуалды капитал капиталдың бір түрі бола отырып, жалпы қапиталдың сәйкес белгілеріне ие және соған қатысты ерекшеліктерді көрсете алады. Осы ретте мәселенің зерттеуші мамандардың есептеуінше интеллектуалды капитал қазіргі жағдайда экономикалық өсіммен қоғамның басты құндылығы болып табылады. Ол келесідей себептермен байланыстырылады. Біріншіден, интеллектуалды капитал адам капиталының құрамдас бөлігі – «заттық капиталдың құраушысы бола отырып пайдаланылатын физмкалық капиталдың тауарға деген бағасын алмастырады, жаңа бағаны көрсетеді, жұмысшы күшінің еңбегін және бағасын алмастырады кәсіпкерлерге табыс әкеледі». Екіншіден физикалық қарапайым жұмысшылардың еңбегі басым болған уақыттан қазіргі кезеңде ой еңбегімен айналысатындарға негізгі назар аударылған. Үшіншіден нақты интеллектуалды капиталға капиталдың материалдық элементтерінде жаңа бағаны құрауға болады. Төртіншіден интеллектуалды фактордың бірінші өндіруші күшке айналуна байланысты соңғы он жылдықта жаңғыртуға қажетті технологиялар азайды. Егерде ертеректе қоғамдық өндірісте радикалды технологиялық және техникалық өзгерістер 35-40 жыл сайын болған, ал қазіргі жағдайларда технология мен техника жаңғыртудың мерзімі 4-5 жылға қысқарған, ал аса дамыған мемлекеттерде 2-3 жыл болған жаңғыртудың осы қажеттілігі тек физикалық қана емес моральдық техналогияның қартаюына алып келді. Осы ретте соған сәйкес келетін мамандандырылған жұмысшыларды дайындаудың мерзімі өзгерді. Мәселен егерде ЖОО да алынған білім болашақ маманның еңбек өміріне қажет және алған білімі орташа алғанда 6-8 жылға жеткілікті болса бүгінде оның мерзімі ұлғайып 12-14 жылға ұзарды. Бесіншіден кейбір зерттеушілердің есептеуінше интеллектуалды капиталдың адам капиталы инвестициясына заттай капитал ендіру басым болып алғашқы орынға шықты. Олардың есепреуінше 1950 жылдары заттай капиталға 52-53 % жиынтық капитал сәйкес келген ал бүгінде 31-33% ға дейін қысқарған. Адам капиталының сол уақыттан бастап орташа мөлшері 47-48% дан 67-69% ға ал АҚШ-та 74-76% құрады [5].
Қазіргі кезенде адам капиталы «фирмалар мен корпорациялардың бәсекеге қабіліттілігінің бірінші және негізгі қажеттілігі, себебі оның басқа бәсекеге қабілеттілігі тиімді менеджментке қиындықтар тудырмайды. Дүние жүзілік банктің мәліметтерінше әлемдік байлықтың 64% адам капиталы құрайды оның ең басты бөлігін білім және жұмысшылардың интеллектуалды қабілеттері басты болып есептеледі. Негізгі ерекшеліктері адам капиталының спецификалық негіздерін анықтаушы келсілер болып табылады. Ең алдымен адам капиталы «толық мағынасында бөлінбеген анықталмаған тиесілігі белгісіз». Екіншіден осы капиталдың басқа ерекшелігі адамдар жеке меншікке иеленеді. Яғни адам капиталы фирманың жеке меншігі бола алады, тіптен уақытша құрал болып есептеледі.
Жоғарыда аталғандардан көптеген шетелдік және отандық ғалымдар тарапынан интеллектуалды капитал қазіргі экономиканың маңызды катигорияға айналғандығын мойындайды. Соған қарамастан интеллектуалды капитал барлық материялдық және қаржылай пайдалануы оңайрақ болады осы ретте, интеллектуалды капиталдың рөлінің атрқандығын мойындауға тура келеді.
Әдебиет:
- Назарбаев Н. Инновационная индустрия науки и знаний – стратегический ресурс Казахстана в ХХІ веке // http://www.akorda.kz)
- http://www.akorda.kz
- Болашақтың іргесін бірге қалаймыз! Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // http://www.akorda.kz
- Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // http://www.akorda.kz
