Аннотация: Шоир сўзларнинг ҳам ҳақиқий, ҳам мажозий маъносидан маҳорат билан фойдаланган. Навоий девонида ҳамд, наът йўналишидаги маърифий-бадиий ғазаллари жойлаштирилган. Кўнгил ишқ орқалигина юксак даражаларга эришади ва ишқ калити воситасида кўнгил тилсими сирлари очилади. Чунки кўнгил “маърифат дунёсининг сайёҳи”, ҳақ назаргоҳи, унинг илми ва ишқининг хазинасидир.
Аннотация: В данной статье говорится о просветительско - литературных газелях по направлению хамд и наът. Раскрывается тайна души, так как душа “путешественник духовного мира”, богатство его любви и знания.
Abstract: This article illustrates educational-literary, gazelles in the trend of “hand” and “na’t”. The mystery of the soul is revealed, as the soul is “a spiritual world traveller”, the richness of its love and knowledge.
Калит сўзлар: Ишқ, кўнгил, ёр, сахбо, ориф, пир, тасаввуф, байт, ғазал, шариат, тариқат, ошиқ.
Ключевые слова: любовь, душа, газели, возлюбленный.
Key words: Love, soul, sweetheart, sahba, arif, mysticizm, verse, gazelle, shariah, tarikat, lover.
Улуғ шоирнинг ҳар бир ғазали ўз мазмун силсиласига, тизимига эга. Унинг ҳар бир ғазали инсон руҳиятининг муайян бир ҳолати тавсифига бағишланади.
“Хазойин ул-маоний” асарининг ҳар бир байтида эса камолотга етишнинг етти руҳий-маънавий риёзат мақомоти ва унинг амалий-назарий босқичи, солик қалб ҳолининг ҳар мақомда ўзгариб, Ҳаққа тобора яқинлашиб бориши руҳий тараққиётнинг натижаси эканлигига ишора қилинади.
Инсон ўзининг илоҳиёт мазҳари эканлигини Ишқ ва Кўнгил орқали англайди. Девондаги ғазалда тасаввуф таълимотининг марказий масаласи-камолотга етишнинг шартлари (ошиқ қалби ва руҳини етти даражада камолга эриштириш) кучли рамзият тизими асосида талқин этилган. Шунинг учун ҳар бир байтда жому май сўзи такрорланади.
Ашрақат мин акси шамсил каъси анвор-ул ҳудо
“Ёр аксин майда кўр” деб, жомдин чиқди садо [1].
“Май косасининг қуёши аксидан ҳақиқат йўлининг нурлари порлади”. Май косаси–ишқу муҳаббат туфайли яратилган бутун борлиқ. Қуёш–Оллоҳ, акси–тажаллий тимсоли. Тасаввуфий адабиётларда ёзилишича, инсон яратилгунга қадар жамики борлиқ руҳсиз қоронғулик шаклида бўлган, уни жилолантириш учун Инсон яратилган. Шоир “ҳақиқат йўлининг нурлари порлади” дейиш орқали Оллоҳ Комил инсон воситасида тажаллий айлашига ва иккинчи мисрада моддий оламнинг жавҳарикўнгил илоҳий исмлар мазҳари маркази эканлигига ишора қилган. Ҳазрат Жомийда бу улуғ муддао қуйидагича талқин этилган:
Шуд дар қадаҳи саҳбо аксе зи рухат пайдо.
Қад ашрақат ад-дунё мин каъси муҳайёно [2].
“Саҳбо”да (қизил майда) юзинг акси пайдо, Дунё бизнинг қадаҳимиздан ёриди”. Яъни, бунинг ботиний маъноси қуйидагича: Саҳбо қадаҳи–бутун борлиқ ва яратилмишлар мазҳари. Дунё, яъни ишқ маҳсули олам сиру синоати фақат Инсон кўнглида юз очади ва бутун борлиққа жило беради.
Мазкур ғазалда сайриллоҳ (Оллоҳ томонга сайр) қалб мақоми ва унинг даражалари тадрижий тараққиёти солик маънавий-руҳий камолотининг бирламчи шарти сифатида тасвирланган. ғазалда ана шу даражаларга ишоралар бор. “Ёр аксин майда кўр” деб, жомдин чиқди садо. Бу талаб мақоми ва ишққа эҳтиёж сезган кўнгилнинг САДР даражасидаги ҳоли. Кўнгил ишқ орқалигина юксак даражотларга эришади ва ишқ калити воситасида кўнгил тилсими сирлари очилади. Чунки кўнгил “маърифат дунёсининг сайёҳи”, ҳақ назаргоҳи, унинг илми ва ишқининг хазинасидир.
Ғайр нақшидин кўнгил жомида бeлса занги ғам,
Йўқдур, эй соқий, майи ваҳдат масаллик ғамзудо.
“ғайр нақши” (дунё ғами, нафсий эҳтиёжлар) кўнгил жомини занглатади, ғамхонага айлантиради. Илоҳий ишққа мубтало кишининг кўзига дунё талаблари фоний, қадр-қимматсиз бўлиб кўринади. Камолот сари қадам эса комилларга эргашиш ва уларни севишдан бошланади. Ишқ мақомининг биринчи шарти ҳам дўстлик. Байтда соқий (ориф, пири муғон)га мурожаатдан мурод Оллоҳ дўстларига яқинлашишдир. Пири муғон ошиқнинг маънавий покланишга бeлган ишончи (ишқ)ни янада тезлаштиради. Чунки орифнинг мақсади фақат Ҳаққа йўналгандир, у илму илоҳийда барчадан билимдон. Ошиқ ваҳдат майининг “ғамзудо”лигига ҳавас қиляпти. Ҳавас эса ҳақиқий ишқнинг биринчи босқичи. Илоҳий ишқ эҳтиёжигина ошиқни иккилик ўртадан кўтарилган бирлик, яъни “ғамзудо” (ғамдан пок қилгувчи, қайғуни кетказувчи) ваҳдат мақомига эриштиради. “ғайр нақши” дан нафсни тийиш, қаноат, муҳаббат каби туйғулар кўнгилнинг қ а л б даражаси ҳоли ва Ишқ мақоми сифатларидандир.
Эй хуш ул майким, анга зарф eлса бир синғон сафол,
Жом ўлур гетийнамо, Жамшид ани ичкан гадо.
“Синган сафол” га ваҳдат майи муяссар бўлса, у Жамшиднинг сеҳрли жоми сингари “гетийнамо” (жаҳоннамо)га айланади ва уни ичган гадо ўзини Жамшиддек ҳис қилади. Жамшид Эроннинг энг улуғ мартабали ва олий даражада айш-ишрат қилган афсонавий подшоҳларидан бири. У икки жом кашф этиб қолдирган. Ўшалардан бири–Жоми Жам ва иккинчиси – Жоми гетийнамо. Жамшиднинг ўша сеҳрли жомидаги май ичган билан тугамаган (Жоми Жам) ва дунёда содир бўлаётган барча воқеа-ҳодисаларни иккинчисидан (Жоми гетийнамо) кузатиш мумкин бўлган. Шоир ўз муддаосини талмеҳ санъати орқали моҳирлик билан юзага чиқаришга муяссар бўлган.
“Синган сафол”-бойлик ҳирсидан юз ўгириб, ишқ дардида пора-пора бўлган кўнгилнинг ш и г о ф даражаси ҳоли ва Маърифат босқичидир.
Ишқкамолот калити. Ҳатто гадо кўнглига илоҳий ишқдан файз етса, у ўзини шоҳдек ҳис қилади, салтанат шоҳларига бўйин эгмайди. Аксинча дунё ғамидан озод эранларга шоҳлар эҳтиёж сезганлар. Ҳикмат, маърифат сирларидан огоҳ кўнгил–шоҳдир. Чунки энди Маъшуқи азал–Кўнгил ҳокими.
Шоир сўзларнинг ҳам ҳақиқий, ҳам мажозий маъносидан маҳорат билан фойдаланган. “Дайр”нинг ҳақиқий маъноси ғайри-исломий, оташпарастларнинг ибодатхонаси. Ишқ–инсонни нафсий сифатлардан покловчи олов. Бу ўтда куйган ошиқ ҳақиқий ишў мақомига эришади. Юқоридаги байтда ишқ ўти ўзликдан кечиш, руҳий–маънавий покланиш асоси сифатида (оташпарастликда олов қандай улуғланса) таъкидланмоқда. Ўзликдан кечмай, Ҳақ васлига етиб бўлмайди. Шоир “дайр” (майхона) ва “муғбача” (май қуювчи бола) каби оташпарастлик эътиқоди билан боғлиқ сўз маъноларининг нозик қирраларидан маҳорат билан фойдаланади. Ишқ ўтида поклангач, кўнгил ғайб илми хазинасига айланади. Бу Тавҳид мақоми ва қалбнинг илми ладунийга етишиш, асл моҳият марказига яқинлашиш–сувайдо даражаси сифатларидир.
Токи ул майдин кўнгул жомида бўлғач жилвагар
Чеҳрайи мақсуд, маҳв ўлғай ҳамул дам моадо.
Дайр аро ҳуш аҳли расво бўлғали, эй муғбача,
Жоми май тутсанг, мени девонадин қил ибтидо.
“Дайр” сўзи майхона маъносида ишлатилган. Ҳуш аҳли –ишқ майидан бехабарлар. Ишқдан бехабарлар ҳамиша ҳақиқий ошиқларни ақлдан озган деб, девоналикда айблайдилар. Ақлу ҳушдан бегона бўлмасдан ваҳдат майининг сирини англаб бўлмайди. Мазкур ғазал юқорида таъкидлаганимиздек, шоир ижодининг дастури бўлгани учун мавзулар, ғоялар кўлами жиҳатидан кенгдир. Ҳазрат Навоий ижодининг маълум қисмини маломатийлик ғоялари ташкил этади. Байтда шунга ҳам ишора бор. “Девона”–ишқ беҳушлиги, кўнгилнинг ғайбий ҳақиқатлари сиридан огоҳлик, сезгирликнинг олий мартабаси. Фақат огоҳ кўнгилгина Ҳақ тажаллийгоҳига айланади. Илоҳий ишқ Руҳнинг ақл ва вужуд устидан чинакам ғолиблигидир.
Илоҳий ишқнинг кўнгилни тамоман фатҳ (забт) этиши “моадо”-ўзга нарсалар, ўткинчи майда-чуйда эҳтиёжларнинг маҳв бўлиши билан якунланади. Руҳиймаънавий сатҳи беқиёс кенг кўнгилда олам ва одамни бирлаштириб турувчи илоҳий мўъжизаларнинг туб моҳияти “чеҳрайи мақсад” жилваланади.
Бу қалбнинг илоҳий нурлар тажаллий айлайдиган жойи (даражаси) м у ҳ ж а т ул-қалб ва Ҳайрат мақоми сифатларидир.
Сен гумон қилғандин ўзга жому май мавжуд эрур
Билмайин нафи этма бу майхона аҳлин, зоҳидо!
Мазкур байт орқали шоир ишқнинг моҳияти, ҳақиқати ва қудратини кенг миқёсда исботлашга эришган тасаввуф таълимотининг тарбиявий аҳамиятига, маҳдуд қарашлардан холи эканлигига ишора қилган.
Ишқ калимаси Қуръони каримда учрамаслиги учун зоҳидлар бу сўзни қўлламаган. Бу тушунчани қўллаган зотлар эса доимий равишда қаршиликка дуч келишган. Илоҳий ишқ ошиқни маълум дин ва диний мушоҳадалардан беҳад баланд кўтаради. Динлар, мазҳаблар, тариқатлар-Оллоҳга элтадиган йўллар. Оллоҳга элтувчи йўллар Нажмиддин Кубро таъбири билан айтганда, яратиқларнинг нафаслари ҳисобичадир. Манзил, моҳият эса битта. Шунинг учун шоир моҳият қаршисида уларнинг барчаси бир хиллигини эътироф этади. “Эй зоҳид, сен фақат тоат-ибодат билан жаннатга етмоқчи бўласан ва Оллоҳга етишнинг ўзга йўлларини инкор этасан”,-дейди шоир. Тасаввуфни тор маънода тушуниш, қолипга солиш ўзни кулги ўқилишдир,-дейди Амир Хусрав Деҳлавий:
Дар тасаввуф расм жустан ханда кардан бар худ аст,
Дар таяммум масҳ кардан хок кардан бар сар аст[3].
Ҳазрат Навоий матлаъда бошланган фикрни шундай хулосалайди:
Ташналаб ўлма Навоий, чун азал соқийсидин
“Ишрабу йо айюҳа-л-атшон” келур ҳар дам нидо.
“Азал соқийси”–Оллоҳ. “Ишрабу йо айюҳал-атшон”-“ичингиз, эй ташналар”. Инсонни яратишдан мақсад Кўнгилнинг қудратини кўрсатиш эди. Май (ишқ)–илоҳий тажаллий, Кўнгил ташналигини қондириб, илоҳий моҳиятга элтувчи восита. Қуръони каримнинг “Аҳзоб” сураси 72-оятида шундай дейилади: "Биз бу омонатни осмонларга, ерга ва тоғу тошларга кўндаланг қилган эдик, улар уни кўтаришдан бош тортдилар ва ундан қўрқдилар. Инсон эса уни ўз зиммасига олди. Дарҳақиқат, у (ўзига зулм қилгувчи ва нодон эди), яъни бу омонатнинг нақадар вазмин юк эканлигини бутун коинот билди ва уни кўтаришга қурби етмаслигини сезди, аммо инсон ўзи билмаган ҳолда ўша мушкул вазифасини ўз зиммасига олди"[4]. Орифлар "омонат" сўзини "ишқ" деб шарҳлаганлар. Ишқ эса фақат инсонга хос бўлиб, бошқа мавжудотлар ундан бебаҳрадир.
Инсон жамики мавжудотнинг сирини билишга ташна. Маърифатга шайдо инсоннинг азалий ва абадий Ваҳдатга ташналигини и ш қ қондиради. Инсонни нодонлик, гумроҳликдан қутқариб, илоҳий зотнинг бир бўлаги эканлигини англатиб, бақо оламига олиб боради. Шунинг учун ҳар дам “азал соқийси”дан нидо келур: “Эй ташналар, ишқ майидан қониб ичингиз”. Бу нидо эса инсонга Кўнгил орқали огоҳ бўлади. Матлаъда “жом садо”си билан бошланган фикрни шоир мақтаъда “азал соқий”си “нидо”си билан якунлайди. Бу инсоннинг Илоҳга ва Илоҳнинг “ҳар дам” инсонга (ҳадис: “Агар Менга томон бир қадам қўйсанг, Мен юз қадам яқин бораман”) интилишига ишорадир.
Мазкур ғазал кўнгилнинг Ишқ билан ўтказган сирли ҳоллари, олами ғайб сари парвози ва Ваҳдат мақомига эришиши–Комилликка етишнинг тадрижий тараққиёти талқинига бағишланган. Комиллик тариқининг асоси эса Ер юзида муросаю мадора орқали тинч, осуда ҳаёт завқини суришни тарғиб қилишдир. Улуғ шоир эса бутун умри ва ижодини худди шу буюк мақсад талқину тарғибига бағишлади. Бу фикрни шоирнинг ҳаётий фаолияти–сарой ва халқ ўртасида илиқ муҳит ўрнатиши, ота-ўғил ўртасида (Султон Ҳусайн Бойқаро ва унинг тожпараст ўғиллари) тожу тахт низоларини, мамлакат ичкари ва ташқарисидаги турли нотинч, таҳликали вазиятларни ўзаро келишув, сулҳ орқали ҳал этиши, илму ирфон аҳлига раҳнамолиги тасдиқлайди.
Шунинг учун Ҳазрат Жомий Мир Алишернинг ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги нуфузини: “Муҳиб ва мўтақиди дарвешон, балки маҳбуб ва мўътақиди эшон
Низом ул-миллати ваддин-Амир Алишер” (“дарвешлар дўсти ва мухлиси, балки улар дўст тутган ва ихлос қўйган миллат ва дин қоидаларининг билимдони–Амир Алишер”),-дея фахр билан эътироф этган [5].
Улуғ Навоий ўз даврининг ижтимоий-сиёсий муаммоларига бефарқ қараб туролмасди. Қолаверса, у айни турли мазҳаблар, шариат ва тариқат аҳли ўртасида низою келишмовчиликлар тез-тез содир бўлиб турган даврда яшаб ижод ўилди. Шоир тасаввуфнинг турли оқимлари, тариқат намояндаларини сўз иқлимида соҳибқирон бўлишга ва шариат аҳлини эса қуруқ, сохта тоат-ибодатдан, зоҳирбинликдан, калтабинликдан қайтаришга интилган, тариқат шариатнинг юқори босқичи, уларни айрим-айрим тушуниш эса жамият ҳаёти учун хавфли эканлигини қайта-қайта уқтирган. Чунки “Ҳақ ва инсон” муносабатлари шариат ва тариқатда турлича талқин этилган. Шоир бу низоларнинг асосий сабабини моҳиятни тушунмасликда, маърифий савиянинг пастлигида деб билади.
Алишер Навоий девонида ҳамд, наът ва мавъиза йўналишидаги маърифий-бадиий ғазаллардан кейин бадиий-маърифий ғазаллар жойлаштирилган. Адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул таъкидлаганидек: “Алишер Навоий ўзбек адабиётининг қайси жойида бўшлиқ ёки етишмовчилик сезган бўлса, ижод тажрибаси билан ўша бўшлиқни тўлдириб, камчиликларга чек қўйган” [6].
Ҳамд ғазаллар эса мураккаб рамзий тизимда ёзилган ғазаллар учун маънавий-руҳий пойдевор вазифасини ўтайди. Шунинг учун Алишер Навоий санъатнинг моҳиятини халққа хизмат қилишида деб билган ва амалий фаолиятини ҳам шу асосда ўтаган. Элга нафи тегмаган бадиий ижоднинг ҳеч қандай қиммати йўқлиги ҳақида шоир “Лисон ут-тайр”нинг хотимасида шундай ёзади:
Қуш тили бирла такаллум қилмоғи,
Ортуғ Осафдин, Сулаймондин доғи.
Ким алар гар англадилар бу мақол,
Лекин элга қилмади нафъ интиқол[7].
Шариат ва тариқатнинг комил жамият қуриш ҳамда комил инсон тарбияси учун бир-бирини тақозо этадиган тадрижий, узвий, узлуксиз босқичли мантиқий жараёндан иборат эканлигини асослаб бориш, улуғ шоир ҳамд ғазалларини бирлаштириб турувчи умумий ғоядир.
Адабиётлар:
- Навоий Алишер. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 3-том. Хазойин ул-маоний. Ғаройиб-ус-сиғар. -Тошкент: Фан, 1988, 25-бет.
- Жомий А. Осор. Дар 8 жилд. Жилди I. - Душанбе: Адиб, 1986, 99-саҳ.
- Деҳлавий Амир Хусрав. Осори мунтахаб. Дар чаҳор жилд. Жилди чаҳорум. -Душанбе: Ирфон, 1975, 812-саҳ.
- Қуръони Карим. –Тошкент: Чўлпон, 1992, 297 –бет
- Навоий Алишер. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 15-том. Хамсат ул-мутаҳаййирин. -Тошкент: Фан, 1999, 69-бет.
- Ҳаққулов И. Тасаввуф ва шеърият. -Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991, 132-бет.
- Навоий Алишер. Лисон ут-тайр. -Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1991, 244-бет.
